سرگشتگی روشنفکران عهد قاجار
رمان «دیلماج» تصویری از حال و روز روشنفکری در ایران عهد قاجار است.
ماجراها و حکایات «منورالفکری» در ایران در نوع خود بسی جای شگفتی است که چطور خیل جماعت ایرانی پس از یک سفر چند ساله به فرنگستان و برخی حتی طی یک سیر و سیاحت کوتاه مدت در آن سوی آب ها خوی و خصلتشان عوض می شود و دگراندیش می شوند که البته دگراندیشی نه تنها مذموم نیست بلکه اگر به ارتقای فرهنگ و سایر رشته های صنعتی منجر شود ممدوح است ولی دگراندیشان فرنگ رفته اغلب در این هیات ظاهر می شوند که اگر عقب مانده و مفلوک هستیم به خاطر این است که در هیات و ظاهر غربی ها در نیامده ایم و باید مانند آنها سنت ها و رسومات را کنار گذاشت و اینچنین است که اغلب روشنفکری در کشور ما یا بیمار است یا رو به موت.
حمیدرضا شاه آبادی در رمان «دیلماج» اثری خلق کرده که به سرگشتگی های یکی از این روشنفکران در عصر قاجار اشاره دارد و رمانی نوشته که هم تاریخ می گوید و هم نمی گوید. او در این اثرش سرگذشت شخصیت خیالی به نام «میرزایوسف خان مستوفی» ملقب به «دیلماج» را روایت می کند که در اواخر دوره قاجار می زیسته است. رمان با شرح دوران کودکی و تحصیل او آغاز می شود. میرزایوسف بر اثر تحصیل و معاشرت با چند نفر از اساتیدش تبدیل به مرد روشنفکر و آزادیخواهی می شود و این زمینه باقی اتفاقات رمان را رقم می زند.
شاه آبادی با آوردن شخصیت های واقعی تاریخی مانند «محمدعلی فروغی»، «ناصرالدین شاه قاجار»، «عباس میراز»، «میرزا ملکم خان ناظم الدوله» و ... وزن تاریخی به رمانش داده و خواننده را بین مرز خیال و واقعیت قرار می دهد اما این نویسنده به قدری این کار را با ظرافت انجام داده که خواننده گمان نمی برد که با اثری تخیلی روبرو است و آن را اثری واقعی می پندارد که این ناشی از قدرت قلم شاه آبادی است.
اما شاه آبادی در رمانش سعی دارد بر تاثیر مجامع سری مانند «فراماسونر ها» بر روشنفکران ایرانی که به خارج از ایران رفته یا در داخل مسیر روشنفکری را طی کرده اند، اشاره کند که با توجه به سبک نگارش اثرش که بیشتر شبیه گزارشی از شخصیت میرزا یوسف خان مستوفی است باید گفت موفق بوده است. او در این اثر واهمه ای از بیان حقایق ندارد ولی در صدد بیان عیان و علنی آنها نیز نیست و همین سبب شده به اشاراتی بر تاثیر جریان های سری بر «منورالفکران» ایرانی بپردازد.
نکته ای که باید در ارتباط با رمان «دیلماج» به آن اشاره کرد عدم پرداخت عینی موقعیت ها و مکان هایی است که شخصیت در آنها حضور دارد البته این موضوع در داخل ایران بیشتر به چشم می آید و شاید این نیز تمهیدی است تا نویسنده نشان دهد که این طیف و قبیله چندان توجهی به اطراف خود نداشته و در عوالم دیگری سیر می کنند و این مسئله را بیشتر در بخشی می بینیم که میرزا یوسف خان مستوفی به شهر لندن پایتخت حکومت بریتانیک واقع در ایالت میدل سکس از بزرگترین شهرهای یوروپ می رسد و آنجا از توصیف پارچه های مخمل قرمز رنگ اتاق منزل «میرزا ملکم خان ناظم الدوله» نیز چشم نمی پوشد و این نشانی دیگر از شیفتگی بی حد و حصر این جماعت به آنسوی آب ها دارد.
در مجموع رمان «دیلماج» حمیدرضا شاه آبادی علاوه بر اینکه به خوبی حال و روز روشنفکران ایرانی در روزگار دور را نشان داده اثری متفاوت از منظر ساختار و روایت است و نویسنده به خوبی خواننده را با میرزا یوسف خان مستوفی همراه می کند. این رمان را نشر افق منتشر کرده که توانسته در جایزه رمان متفاوت «واو» مورد تقدیر قرار بگیرد و تاکنون به چاپ پنجم رسیده است.
منبع: خبرگزاری فارس - حسام آبنوس
