هنر در دوره ساسانی

دوران ساسانی، واپسین دوره شکوه در هنر ایران پیش از اسلام است که دستاوردهای این دوره نه تنها در هنر اسلامی باقی ماند بلکه به اروپا و چین نیز منتقل شد.

امپراتوری ساسانی (224-631 میلادی) را می توان از آخرین امپراتوری های جهان باستان برشمرد. آنها در زمان پارتیان از شاهان دست نشانده ایالت "پرسیس" (فارس امروزی) در جنوب غرب ایران بودند. اردشیر اول (224-241میلادی) توانست اردوان پنجم ، آخرین شاه پارتی را در سال 234میلادی در هرمزگان شکست داده و حکومت متمرکزی پدید آورد که از ویژگی های آن بالندگی هنر و معماری بود.
دین تا پیش از دوره ساسانی به عنوان چیزی رسمی در حکومت سیاسی مطرح نبود، اما در دوره ساسانی، مشروعیت قدرت شاهی، تحت حمایت دین زرتشتی قرار گرفت و این آئین ،دین رسمی کشور شد.

گسترش سیاسی و اقتصادی امپراتوری ساسانی در شکوفایی هنرهای این دوره انعکاس یافت. آنها در غرب با بیزانس برخورد داشتند و در شرق نیز تجارتی پرمایه و غنی با چین راه انداختند که ثمره آن ورود منابع غنی مالی از راه جاده ابریشم به کشور بود. اما در پس این داد و ستد مالی، ورود تأثیرات هنر خاوری و بیزانسی-رومی به هنر ساسانی نیز اتفاق افتاد که در گسترش فرهنگ نیز موثر بود و توانست هنر ساسانی را بسیار غنی و پرمایه کند.

به طور کلی هنر تصویری در عصر ساسانی را در چند وادی می توان پی گرفت:

نقوش ظروف سیمین

اگر عصر هخامنشی، رونق ظروف طلا است، اثر ساسانی رواج ظروف سیمین (نقره) است. علاوه بر آن که از دوره ساسانی ظروف سیمین بسیاری برجای مانده، تعداد بی شماری ظرف در ادوار بعد (اسلامی) با الگوبرداری از سینی های این دوره تولید شده که امکان مطالعه نقوشِ تصویری ساسانی را ممکن می کند.

نقش غالب بر روی این سینی ها، صحنه هایی از شکار شاهان ساسانی است که با تکنیک قلم زنی اجرا شده اند. در این تصاویر شاه ساسانی، اغلب سواره یا پیاده، در حال شکار یک یا دو حیوان شکاری است و حیوان در حالت زنده و مرده بازنمایی شده است. در سینی های دوره متاخر ساسانی، حرکات این تصاویر بیشتر شده که می توان آن را نفوذ هنر بیزانسی دانست. شاهان ساسانی هم با تاج ها و جامه های ویژه شان قابل تشخیص از یکدیگرند و برخی از تصاویر نیز طلاکوب شده اند و بدین ترتیب جلوه بیشتری یافته اند. (یارشاطر و دیگران، 1380، 653 به بعد)

صخره نگاری ها

دوره ساسانی به لحاظ نقش برجسته صخره ای نیز غنی و پرمایه است (برای اطلاعات بیشتر نک: هرمان، 1373، 63-67؛ گدار،1377، 268-274) نقش برجسته های طاق بستان از منابع مهم طراحی دوره ساسانی بشمار می رود. در این محل می توان تلفیقی از تمامی انواع تصویرسازی ساسانی را مشاهده کرد:

در طاق بستان علاوه بر صحنه های تفویض شاهی ، که به وضوح تأثیرات هنر رومی و بیزانسی را نشان می دهد، صحنه ای از شکارگاه نقش خورده که شبیه آن در بعضی از گچ بری های مناطق دیگر هم دیده شده است. این ترکیب بندی ها کاملا وامدار سنت های تصویرگری خاوری است. کمپوزیسیون صحنه شکار در دیوارنگاره طاق بستان کاملا دارای ویژگی های نقش برجشته نیست، بلکه بیشتر با نقاشی در ارتباط است، اگر این نقش برجسته را رنگ آمیزی کنند همگونی آن با نقاشی بیشتر معلوم می شود.

در واقع می توان گفت این نقش برجسته تداوم نقاشی های شکارگاه عصر اشکانی است که از حالت خطی به صورت برجسته درآمده است؛ مانند همان تصاویر پارتی فاقد خط زمینه است؛ پرسپکتیو آن مقامی است و هنرمند هیچگونه اجباری برای بازنمایی صحنه ای واقعی نداشته است. تصاویر حیوانات به طور کاملا نمادین در صفحه معلقند و بدین ترتیب هنرمند بر وجه اسطوره ای روایت تاکید بیشتری از وجه واقع نگاری آن داشته است.

ضرب سکه و ساخت مهر

در دوره ساسانی بر سکه سازی نیز تأکید بیشتری شد. اصلا می توان گفت ضرب سکه در زمان ساسانیان به صورت یکی از هنرهای امپراتوری آنها درآمد (لوکونین ، 1365، 246؛ گدار، 1377، 305). ظاهرا طراحی های نقش برجسته ها در سایر رسانه های هنری شامل انواع منسوجات و جواهرآلات نیز با تأثیر از همین نقوش سکه ادامه یافته است. (گدار، 1377، 294-305)

ساخت مهر نیز در این دوره با کیفیت والایی صورت می گرفت و طبقات مختلف اجتماعی از آن بهره می گرفتند. نقوش روی این مهرها بسیار زیبا و ظریف است . گاهی در روی آنها از نقش مایه های انسانی و حیوانی استفاده می کردند. نقش حیوانات بیشتر شامل شیر، بزکوهی و گراز بود که می توان ردپای نگرش های اساطیری را در آن جست.
این تصاویر اصولا مفهوم مذهبی و آئینی داشتند و شیر همراه با خورشید به عنوان نقشی آشنا برای هر ایرانی، در این مهرها به وفور قابل مشاهده است.

تزئینات معماری

یکی دیگر از منابع مهم تصویرگری ساسانی، نقوش گچبری است که ایشان در ادامه سنت های پارتی برای تزئین بناهای معماری خود از آن استفاده کرده اند. تزئین در معماری از عصر ساسانی دارای اهمیتی بسیار شد و اصولا به وفور از آن استفاده می شد. ستون بندی های باشکوه، نقش درخت زندگی به صورت گلهای تجریدی، نقش حیوانات اساطیری مانند طاووس و گراز، نقش بال و حلقه، از مهمترین عناصر تزئینی معماری ساسانی است.

علاوه بر این موارد، استفاده از نقاشی های دیواری در هنر ساسانی و همچنین موزائیک کاری، برای زیباسازی ابنیه باشکوه معماری رواجی کامل یافت که به دلیل گسترده بودن مطلب در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت.
سرانجام امپراتوری ساسانی در سال 631میلادی سقوط کرد اما سنتهای ایجاد شده در این واپسین دوران شکوه ایران، از میان نرفت بلکه به معماری و هنر دوران اسلامی انتقال یافت و از طریق آن و همچنین به واسطه راه های تجاری با شرق و غرب، بسط یافته و حتی چین و اروپا را نیز بی تأثیر نگذاشت.