گشایش سفارت خانه ها پس از هشت سال جنگ تحمیلی

22 مهر 1369 با انتشار بیانیه مشترك دو كشور سفارتخانه های ایران و عراق در بغداد و تهران گشوده شد.

روابط ایران و عراق به رابطه های بین دولت های ایران و عراق در طول تاریخ همجواری مرزی آنها گفته می شود. وقوع جنگ 8 ساله بین دو کشور تیره ترین دوران روابط دو کشور را رقم زد؛ ولی با پس از سقوط رژیم بعث روابط دو کشور رو به بهبودی نهاد .

عراق از یک نگاه کلی و تاریخی

عراق ناحیه رسوبی وپهناوری که یونانیان به آن «مزوپوتامیا » می گفتنداز رسوبات دو رود دجله و فرات به وجود آمده است. ترتیب آبیاری مسلمانان در عراق، که از ساسانیان به ارث برده بودند، ناحیه عراق را یکی از خرمترین بلاد معمور جهان ساخته بود. اعراب مسلمان جلگه بین النهرین را از مازاد آب فرات که به چندین نهر می ریخت و در جلگه بین النهرین جاری می شد و به دجله می ریخت، آبیاری می کردند.

در پی جنگ جهانگیر اول، بخش جنوبی امپراتوری عثمانی، شامل سه استان بغداد، موصل و بصره با پا درمیانی سیاستگذاری خارجی که بریتانیا در آن نقش بنیادی داشت به صورت کشوری مستقل درآمد. این امر که باحضور قوای نظامی انگلیس درآن سرزمین همراه بود پس از تشکیل کنفرانس صلح پاریس (1919) و کنفرانس سان ریمو (1920) به قدرت استعماری کشور مزبور فرصت داد تا در سرزمین های دیگر خاورمیانه و از آن میان، فلسطین نیز، اعمال نفوذ کند و واکنش هایی را که در کل منطقه به وجود آورد انقلاب 1920 میلادی عراق که استقلال خواهی مردم بویژه شیعیان و ایرانی تباران آن چشمگیر بود، پدید آمد، رژیم سرکار آمده (ملک فیصل)مورد قبول مردم عراق نبود، نخستین حرکت خود را در سال 1921 میلادی با تبعید علمای شیعه به ایران و درگیری های مرزی و سیاسی با دولت ایران آغاز کرد و با تصویب قانون تابعیت از سال 1924 میلادی، به مشکلات مجاوران و زائران ایرانی «عتبات عالیات» دامن زد. این امر تاکودتای نظامیان عراق عیله سلطنت و تغییر رژیم ادامه داشت و از آن تاریخ به بعد شکل دیگری پیدا کرد.

روابط ایران و عراق در گذر تاریخ 

از زمان فروپاشی عثمانی و شکل گیری دولت عراق در غرب ایران، سیاست های متخذه از سوی دولتمردان آن کشور همواره به عنوان منبع تهدید علیه امنیت ملی ایران به شمار آمده و این کشور به ندرت روابطی دوستانه با ایران داشته است. اختلافات ارضی و مرزی به همراه مسائل مذهبی همچون تبعیض علیه شیعیان در عراق و مسائل قومی و نژادی همانند مناقشه عرب و عجم، حضور اکراد در دو سوی مرزهای ایران و عراق به همراه خوی توسعه طلبی حاکمان بغداد از جمله عوامل اصلی تنش یا منازعه میان دو کشور در نیم قرن اخیر محسوب می گردند.

با این حال روابط دو کشور همیشه در سطحی نامطلوب قرار نداشته و در تاریخ روابط ایران و عراق نقاط قابل اتکایی نیز یافت می شود. از زمان قیمومیت انگلیس بر عراق (1920) و سپس استقلال آن کشور در سال 1932 و تا پایان عمر حکومت پادشاهی در سال 1958، به دلیل نفوذ انگلستان در منطقه و وجود حکومت پادشاهی در هر دو کشور روابط دو دولت چه در قالب پیمان سعد آباد و چه پیمان بغداد که به منظور مقابله با تهدید کمونیسم شکل گرفته بودند دوستانه بوده است. هر چند که در این دوره هم، اختلافات مرزی، گاه و بیگاه رخ می داد. مع الوصف معمولاً بدون درگیری مهمی حل می شد. اما آنچه از روابط دو کشور در اذهان باقی مانده است نزاع، درگیری، و جنگ ومخاصمه میان دو کشور است.

نقطه ی آغاز روابط مابین دو کشور به فروردین 1308 و اعزام هیئت حسن نیت از سوی پادشاه عراق به ایران و تقاضای این هیئت جهت برقراری روابط سیاسی با ایران باز می گردد. با این حال دولت عراق که در این زمان تحت حمایت انگلستان قرار داشت، نخست از اواسط سال 1310 با ارسال چندین یادداشت اعتراض به دولت ایران، مأموران گمرک و نیروی دریایی ایران را متهم به نادیده گرفتن مقررات سازمان بندر بصره و تجاوز به حق حاکمیت عراق در آبهای اروند رود نموده و سپس در سال 1313 به منظور جلوگیری از اعمال حاکمیت ایران بر اروند رود به جامعه ی ملل شکایت برد. پس از آنکه جامعه ملل طرفین را به مذاکره مستقیم دعوت نمود، سرانجام در 13 تیر 1316 طی قراردادی که میان دو کشور منعقد گردید، حق کشتی رانی در سراسر اروندرود به استثنای پنج کیلومتری از آبهای آبادان تا خط تالوگ به دولت عراق واگذار گردید. بدین ترتیب قرارداد مذکور که در چارچوب اهداف استراتژیک بریتانیا بر ایران تحمیل شده بود، مالکیت عراق بر تمام اروند رود را به غیر از پنج کیلومتری از آبهای آبادان گسترش می داد.

با این حال 4 روز بعد در 17 تیر 1316 پیمانی میان کشورهای ایران، عراق، افغانستان و ترکیه در کاخ سعد آباد تهران به امضاء رسید که وحدت کشورهای فوق را در منطقه تضمین نمود و امضاکنندگان را به حمایت متقابل از یکدیگر در صورت بروز خطر نسبت به یکی از اعضاء برمی انگیخت. «پیمان سعد آباد» که تحت نفوذ و سلطه انگلیس در منطقه منعقد شده بود، دولتهای امضاء کننده را به پرهیز از مداخله در امور داخلی یکدیگر، احترام به مرزهای مشترک، خودداری از هرگونه تجاوز نسبت به یکدیگر و جلوگیری از تشکیل جمعیت ها و دسته بندی هایی با هدف اخلال در سطح میان کشورهای همجوار و هم پیمان تشویق می کرد.

پیمان دیگری که میان کشورهای منطقه منعقد شد، معروف به «پیمان بغداد» است که معاهده ای با ماهیت دفاعی و امنیتی بود. این پیمان که نخست در پنجم اسفند 1333 میان وزیران امور خارجه دو کشور عراق و ترکیه تحت عنوان «پیمان همکاری های متقابل» در بغداد به امضا رسیده بود، با پیوستن انگلستان در دهم فروردین، پاکستان در اول مهر و ایران در 19 مهر 1334 حلقه ای از حامیان بلوک غرب را در منطقه گرد هم جمع آورد. اما کودتای عبدالکریم قاسم با عقاید افراطی و چپگرایانه، از یک سو موجب خشنودی مسکو و قاهره و از سوی دیگر باعث خروج عراق از حلقه بلوک غرب گردید. کودتای قاسم در 1337 که در درجه نخست به خروج عراق از پیمان و انتقال مرکزیت آن از بغداد به آنکارا انجامیده بود، ترس شدید شاه ایران را نیز در پی داشت.

روابط نامطلوب دو کشور با این کودتا و قوت یافتن پان عربیسم و گرایشات افراطی عربی در نظام سیاسی عراق آغاز شد. در این دوره اختلافات مرزی دو کشور افزایش یافت و علاوه بر ادعای حاکمیت عراق بر خوزستان، تشکیل جبهه آزادی بخش خوزستان و مسأله کرد ها، اختلاف ایدئولوژیک نیز بر روابط دو کشور سایه انداخت. اگر چه ایران 17 روز پس از کودتای قاسم، رژیم وی را به رسمیت شناخت ولی این اقدام مانع از ابراز سیاست های تند و خصمانه قاسم نسبت به ایران نگردید. زیرا قاسم نه تنها به هیچ یک از قراردادهای مرزی و تعهدات حکومت پیشین عراق درباره اختلافات آبی با ایران پایبند نبود، بلکه ادعاهای ارضی نیز نسبت به خاک کویت ابراز می داشت که امنیت منطقه را بیش از پیش به مخاطره می انداخت.

سرانجام در آذر 1338 یک بار دیگر اروند رود به بحرانی حاد در روابط ایران وعراق مبدل گشت. عبدالکریم قاسم در کنفرانسی مطبوعاتی ادعا کرد که «عراق در سال 1316 تحت فشار جدی قرار داشته و ناچار شده است که حاشیه ای به عرض پنج کیلومتر از اروند رود را به ایران واگذار نماید و این عمل عراق یک نوع بخشش بوده است، نه استرداد یک حق مکتسبه». این ادعا در حالی صورت می گرفت که عهدنامه 1316 در سایه حمایت ها و طرفداری  همه جانبه انگلیس از عراق منعقد شده بود. زیرا در آن هنگام انگلیسی ها که طبق تقسیمات استعماری پس از جنگ اول جهانی و فروپاشی عثمانی بر عراق سلطه مطلق داشتند، دستیابی به  آبهای بین المللی منطقه و منابع نفتی عراق را حائز اهمیت می دانستند و از این رو پیمان 1316 را بر ایران تحمیل نمودند.

ایران در آغاز تلاش نمود بحران بوجود آمده را از راههای دیپلماتیک حل و فصل نماید،  اما پافشاری عراقی ها بر ادعاهای واهی خود، طرفین را حتی به میدان درگیری های پراکنده و تدارکات نظامی برای جنگ احتمالی نیز کشاند. اگر چه در نهایت با از سرگیری مذاکرات مستقیم میان دو کشور مناسبات دیپلماتیک نیز از سر گرفته شد اما تا زمانی که رژیم چپگرای عبدالکریم قاسم در عراق حاکم بود، روابط دو کشور تیره باقی ماند.

با سقوط حکومت عبدالکریم قاسم در 19 بهمن 1341 و به قدرت رسیدن رژیم های میانه رو عبدالسلام عارف و عبدالرحمن عارف، تا حدی از تنش موجود در روابط دو کشور ایران وعراق کاسته شد، اما اختلافات دو کشور در حوزه های پیشین همچنان پابرجا باقی ماند. آرامش و چالش در روابط دو کشور تا هنگام قدرت یافتن حزب بعث در عراق (26 تیر 1347) ادامه یافت. اما باحاکم شدن رژیم بعث در عراق،  دوره ی دیگری از تیرگی روابط میان دو کشور آغاز گردید. در این دوره علاوه بر اختلافات قبلی، تفاوت های ایدئولوژیک رژیم های موجود، گرایشات پان عربیستی شدید رژیم بعث و اراده آن برای کنترل جهان عرب و همچنین گرایش دو کشور به قطب های مخالف دوران جنگ سرد و مخالفت عراق با حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه بر وخامت اوضاع افزود. همچنین نزدیکی رژیم شاهنشاهی به اسرائیل و اثار نامطلوب آن بر ذهنیت اعراب و سیاستگذاران رژیم بعثی، منجر به پاکسازی و اخراج ایرانی های ساکن در عراق و اتخاذ سیاست ایرانی  ستیزی از سوی رژیم بعثی گردید.

روابط دو کشور در شرایطی وارد بحران جدیدی شد که حسن البکر رئیس رژیم کودتائی عراق ادعای حاکمیت مطلق عراق بر اروند رود را مطرح کرد و مقامات بعثی تصمیم گرفتند اسناد و مدارک کشتی هایی را که وارد اروند رود می شدند بازرسی نمایند. به دنبال این تصمیم در 26 فروردین 1348 وزارت امور خارجه عراق، آبراه شط العرب را جزء لاینفک خاک عراق نامید و از ایران خواست پرچم های خود را از روی کشتی ها پایین بکشد. بدنبال این اظهارات و اعمال مقامات عراقی، دولت ایران نیز در اردیبهشت 1348 عهدنامه ی مرزی 1937 را ملغی و تمایل خود را به انعقاد قراردادی مبتنی بر خط تالوگ اعلام نمود.

این رویداد روابط دو کشور را تا  آستانه وقوع برخورد نظامی به وخامت کشاند و حتی احتمال درگیری نظامی نیز قوت یافت، اما با می انجیگری هواری بومدین در جریان اجلاس سران اوپک (13 الی 15 اسفند 1353) در الجزایر، دو کشور به توافقاتی جهت پایان بخشیدن به اختلافات خود دست یافتند. براساس این توافق خط تالوگ به عنوان خط مرزی دو کشور شناخته شد و ایران به صورت تلویحی پذیرفت که از حمایت کردهای بارزانی دست بکشد و مقداری از اراضی عراق را که در تصرف خود داشت، به آن کشور بازگرداند. از جمله دلایل پذیرش این قرارداد از سوی رژیم بغداد می توان به فشار کردهای جدایی طلب بر دولت عراق، حمایت امریکا و بلوک غرب از محمد رضا پهلوی و تضعیف موقعیت اعراب در پی شکست از اسرائیل اشاره نمود.

هر چند انعقاد قرارداد 1975 الجزیره، ظاهراً باعث پایان اختلافات مرزی و روابطی نسبتاً بهتر شد، اما این آرامش نسبی در روابط بین دو کشور با وقوع انقلاب اسلامی در ایران پایان یافت. زیرا عراق به موجب بیانیه الجزایر و با پذیرش خط تالوگ به عنوان خط مرزی دو کشور، عملاً حاکمیت ایران را بر اروندرود پذیرفته بود و به دنبال موقعیتی مناسب می گشت تا ضربه? نهایی خود رابه ایران وارد سازد. از این رو پیروزی انقلاب اسلامی که موجب تغییر ساختار قدرت در خاورمیانه و نظام امنیتی دو قطبی حاکم بر جهان شده بود، علاوه بر اینکه ایران را از صف حامیان ایالات متحده و بلوک غرب خارج کرد، رهبران عراق را نیز به حمله نظامی به ایران ترغیب نمود. صدام که چشم به رهبری جهان عرب و پرنمودن خلاء قدرت درمنطقه دوخته بود، از فرصت بدست آمده نهایت استفاده را برد و درصدد جبران امتیازات از دست داده در قرارداد 1975 الجزایر برآمد.

رژیم بعثی به سرکردگی صدام حسین، پس از بمب گذاری در تأسیسات نفتی ایران و شرکت در یک رشته اقدامات تخریبی علیه جمهوری اسلامی ایران به بهانه بازپس گیری جزایر سه گانه حملات تبلیغاتی خود را متوجه ایران کرد. سرانجام وزارت امور خارجه عراق در 6. 26. 1359 طی یادداشتی قرارداد 1975 الجزایر را لغو و صدام با ادعای حاکمیت مطلق عراق بر شط العرب، آن را در برابر دوربین های تلویزیونی پاره کرد و در 31 شهریور 1359 با حملات هوایی و زمینی ارتش بعث به خاک ایران جنگ تحمیلی 8 ساله علیه جمهوری اسلامی را آغاز کرد.

روابط ایران و عراق در دوران جنگ تحمیلی

خاورمیانه در جریان قرن بیستم سه نوع جنگ مسلانه را بخود دیده است یکی از جنگها های بین المللی که ریشه آن در خارج از منطقه بوده است، یعنی دوجنگ جهانی، دیگر جنگهای داخلی که کشورهای خارج از منطقه هم در آن دخالت داشتند. مثل جنگ های کردستان، یمن، لبنان و بالاخره جنگ های بین المللی محلی از قبیل جنگ های ترکیه، یونان، اسارئیل و اعراب که جنگ ایران وعراق نیز جزء دسته اخیر است و از نظر طول مدت و کشتار بیشتر به جنگهای یونان و ترکیه شباهت دارد تا جنگهای اسرائیل و اعراب که هم کوتاه مدت تر و هم قربانیان کمترداشته است.

با پیروزی انقلاب اسلامی، دولت عراق تحولات جدید ایران را بانارضایتی پذیرا شد، اما منتظر فرصت ماند تا ازتحولات پیش آمده به نفع اهداف استراتژیک وایدئولوژیک خود در منطقه استفاده کند، اما انقلاب اسلامی ایران پدیده ای نبود که بتوان به سادگی از کنار آن گذشت. بویژه آن که تعداد زیادی از شیعیان عراق به این انقلاب دل بسته بودند به همین جهت تنها دو روز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در اولین روز شروع کار کابینه مهندس بازرگان، دولت عراق در یک اقدام شتابزده نامه ای برای مهندس بازرگان فرستاد که در آن به «احترام به حق حاکمیت، عدم مداخله در امور داخلی دیگران و احترام به آزادی های مشروع ملت ها » اشاره شده بود. در بند سوم نامه «رهبری حزب سوسیالیستی بعث عراق از پیروزیملت ایران احساس غرور و خوشحالی کرده »و در بند چهارم اظهار اطمینان کرده بود که انقلاب اسلامی، در کنار ملت برادر عرب در راه مبارزه عادلانه علیه صهیونیست ستمکار و امپریالیسم حامی آن خواهد ایستاد. جنگ عراق علیه ایران در 31شهریور 1359 طولانی ترین جنگ را در منطقه پس از جنگهای صلیبی سبب گردید. این جنگ که قرار بود بر اساس محاسبات عراق ظرف 3 الی چند هفته به انجام خود برسد بیش از 96 ماه را پشت سرگذاشت که این رقم به تنهایی 27 بار طولانی تر از تمامی جنگهای میان اعراب و اسرائیل می باشد.

جنگ ایران و عراق از همان آغاز در سال 1980، بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان، امارات را تحت مخاطره قرار داد. این شش کشور طی اجلاس سازمان کنفرانس اسلامی در ژانویه 1981 در طائف عربستان موافقت خویش را برای تشکیل شورای همکاری خلیج فارس اعلام کردند، این کشورها ضمن انژاس تهدید ناشی از تهاجم شوروی به افغانستان و نگرانی در مورد توانایی فزایینده آمریکا در منطقه بدلیل حضور نیروهای نظامی آن کشور تاکید کردندکه حفظ و امنیت و ثبات خلیج فارس و ایمنی راههای آبی بر عهده کشورهای خلیج فارس است وکشورهای خارجی نباید در این اموردخالت نمایند.

منابع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، سایت تاریخ ایرانی، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس