ترس رژیم پهلوی از مراسم عزاداری امام حسین(ع)

در راستای كنترل فعالیت های علما و طلاب در تلگرافی كه ساواك مركز به ساواك قم ارسال كرد، خواهان اتخاذ تدابیری شدیدتر علیه طلاب و وعاظ فرستاده شده توسط امام خمینی(ره) شد؛

«نظر به اینكه از طرف خمینی به تمام طلاب و وعاظی كه برای محرم از قم به شهرستان ها حركت می نمایند، دستور شدید برای تبلیغ و تحریك داده شده است، لازم است كه در شهرها و قرأ مراقبت كامل بشود و عنداللزوم عناصر محرك را كه شناخته شده اند دستگیر نمایند. از پخش هرگونه اعلامیه و عكس خمینی جداً جلوگیری شود. ضمناً باید مراقبت نمود كه اگر علاوه بر این  اشخاص كسان دیگری، از اقدامات آنها ممانعت به  عمل آورده و در صورت لزوم دستگیر شوند، نتیجه  اقدامات معموله را هر روز گزارش دهید...»

پتانسیل موجود در ماه محرم و عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) باعث ترس و واهمه رژیم پهلوی شده بود؛ لذا رژیم تلاش می كرد تا به شیوه های مختلف مراسم این ماه را كنترل كند. این موضوع  از دهه 40 با شدت بیشتری انجام گرفت. در كتاب "محرم و انقلاب اسلامی" كه توسط مركز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده درمورد ترس رژیم از مراسم عزاداری ماه محرم 42 و تلاش دستگاه پهلوی برای كنترل این مراسم آمده است:

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قم در گزارشی با عنوان "وضع عزاداری در ایام محرم  و صفر" به ریاست ساواك تهران این چنین گزارش داد: «از تاریخ 42/2/25 جلسه  طلاب تعطیل شده و  اشخاصی  كه باید به خارج از قم مسافرت نمایند، خود را مهیای عزیمت می نمایند. آقایان خمینی و شریعتمداری به طلابی كه ایام مذكور به خارج می روند دستور داده اند كه در منابر ترس نداشته باشید و بگویید دولت و شاه بی دین هستند... وضع مدرسه  فضیه را بگویید و جریان را با شهادت حضرت سیدالشهدا و صحرای كربلا تطبیق نمایید...»

از این رو، ساواك با هدف جلوگیری از بهره برداری مناسب علما و طلاب از فرصت ماه محرم، تدابیری در نظر گرفت و در این راستا پرونده ای به نام "طرح های تبلیغاتی محرم" تشكیل داد.

در این میان گزارشی از مأموران ساواك در دست است كه خبر از شروع تبلیغات طلاب و روحانیان در برخی نقاط كشور می دهد. این حركت واكنش مأموران ساواك را در پی داشت. «... موضوع مربوط به مورخ 42/2/26 است كه دو نفر سید به نام های سید شمس الدین شاهرخی و سید محمد است كه از قم به پل دختر ملاوی رفته و در میان الوار بالاگریوه و میان كوه و سرو كوه مشغول فعالیت بوده و از هنگ ژاندارمری درخواست شده آنان را دستگیر و به ساواك تحویل دهد...»

در راستای كنترل بیشتر فعالیت های علما و طلاب در تلگرافی كه ساواك مركز به ساواك قم ارسال كرد، خواهان اتخاذ تدابیری شدیدتر علیه طلاب و وعاظ فرستاده شده توسط امام خمینی(ره) شد؛ «نظر به اینكه از طرف خمینی به تمام طلاب و وعاظی كه برای محرم از قم به شهرستان ها حركت می نمایند، دستور شدید برای تبلیغ و تحریك داده شده است، لازم است كه در شهرها و قرأ مراقبت كامل بشود و عنداللزوم عناصر محرك را كه شناخته شده اند دستگیر نمایند. از پخش هرگونه اعلامیه و عكس خمینی جداً جلوگیری شود. ضمناً باید مراقبت نمود كه اگر علاوه بر این  اشخاص كسان دیگری، از اقدامات آنها ممانعت به  عمل آورده و در صورت لزوم دستگیر شوند، نتیجه  اقدامات معموله را هر روز گزارش دهید...»

دستور ساواك مبنی بر كنترل مراسم عزاداری در روزهای تاسوعا و عاشورا

همچنین ساواك طرحی كلی برای روزهای عزاداری تنظیم و برای اجرا ابلاغ كرد. بندهای این طرح عبارت اند از:

1. احضار روحانیان طراز اول به حضور هیئت رئیسه  ساواك به منظور تفهیم موقعیت كشور و برحذر داشتن آنان از هرگونه تحریك در مجالس عزاداری؛

2. احضار كارگزاران و بانیان مجالس روضه خوانی و دسته های سوگواری تهران به وسیله  ساواك و پلیس تهران برای تذكر لازم در مورد جلوگیری از هرگونه تحریك و حفظ نظم در كلیه  مراسم؛

3. تأمین مأموران انتظامی  لازم (احتیاط) آماده در مركز پلیس تهران و گماردن تعدادی افراد آماده در نقاط حساس شهر بدون تظاهرات از طریق پلیس تهران؛

4. تعیین شمار تكایا برحسب درجه بندی آنها 1-2-3 از نظر میزان تندروی و مخالفت احتمالی آنان به وسیله  ساواك تهران و پلیس؛

5.  تعیین تعداد خانه ها و منازلی كه به صورت مستقل مراسم عزاداری انجام می دهند به وسیله  ساواك تهران و پلیس؛

6. تقسیم مجالس روضه خوانی به منظور گماردن مأموران نفوذی برای كسب اخبار به موقع بین عوامل اداره   یكم عملیات و ساواك تهران و مأموران مخفی شهربانی به طور جداگانه؛

7. تشكیل  كمیسیونی دائمی  با حضور نمایندگان ساواك و شهربانی كل كشور، نماینده  اداره  دوم ستاد بزرگ و ژاندارمری كل كشور در تمام ایام عزاداری به منظور بررسی اطلاعات واصله و اتخاذ تصمیمات مشترك در مورد پیشامدهای ناگهانی در ساواك تهران؛

8. صدور دستورهای مشابه به ساواك خارج از تهران از طریق اداره  سوم تا برحسب موقعیت محل و با تشریك مساعی ادارات انتظامی عمل نمایند.

افزون بر تدابیر  یادشده ، ساواك در برنامه ای دیگر درصدد استفاده از روحانیون درباری برای توجیه سیاست های محمدرضا پهلوی برآمد و برای منابر این روحانیان برنامه ای نیز تعیین كرد. همچنین برنامه هایی نیز برای مساجد و بانیان عزاداری در نظر گرفت تا فقط درباره  مسائل عزاداری صحبت شود. از طرفی بنا شد كه اگر واعظی و مداحی بر منبر مطالب اهانت آمیزی بیان و مردم را تحریك كرد، در حین سخنرانی چیزی به وی گفته نشود، بلكه هنگامی كه  مجلس را ترك كرد با وی برخورد شود.

برنامه های ساواك برای كنترل مراسم عزاداری در قم

دیگر كانون اصلیِ جدای از شهر تهران، شهر قم بود و مراسم عزاداری حساسیت ویژه ای داشت. كمیته  امنیت و اطلاعات شهرستان قم برای كنترل اوضاع و جلوگیری از هرگونه رخدادی تدابیری را اتخاذ كرد كه برخی از آنها به شرح زیر است:

1. اداره  شهربانی از تمام صاحبان تكایا و برپاكنندگان مجالس تعزیه و سوگواری تعهد و التزام خواهد گرفت كه در مراسم خود جز ذكر مصیبت و تعزیه و وعظ و مطالب دینی مطلب دیگری گفته نشود و واعظ و روضه خوان و  یا ذاكرین مصیبت تكیه  منظور و هدفی جز آنچه در بالا ذكر شد نداشته باشند و در محیط تكیه و مجلس هیچ گونه بی نظمی  و اعمال خلاف امنیت و مصلحت بروز نكند و هرگونه عملی برخلاف تعهد و التزام پیش آید، مسئول صاحب مجلس و تكیه است؛

2. به وعاظ و روضه خوان تذكر داده شود كه در منابر و مجالس و تعزیه و روضه به وعظ و مسائل دینی بپردازند و از بیان مطالب تحریك آمیز و خلاف مصلحت پرهیز نمایند؛

3. از طرف اداره  شهربانی متصدیان و مسئولین دسته های عزاداری جمع آوری شوند كه ترتیبی بین خودشان بدهند و ساعات حركت و مسیر دسته ها را تعیین نمایند و از بین افراد خود دسته ها هم افرادی برای رعایت ترتیب و نظم انتخاب شوند؛

4. با توجه به ورود عده ها و دسته های زیاد و جمعیت انبوه از دیگر نقاط به قم در تاسوعا و عاشورا و غلیان احساسات مذهبی در این دو روزه و تحریكاتی كه قبلاً در قم شده و اوضاع و احوال موجود به منظور اجتناب از اصطكاك و برخورد انفرادی، قوای انتظامی  تفرقه نداشته باشند ؛ یعنی افراد پلیس تك تك و منفرد نباشند و طبق برنامه  رئیس شهربانی قوای پلیس در شهربانی و هر نقطه  مناسب دیگر متمركز خواهند بود كه هر موقع برای حفظ انتظامات و جلوگیری از وقایع و حوادث نامطلوب در موارد به خصوص لازم باشد به تعداد كافی اعزام و انجام وظیفه نماید؛

5. هنگ ژاندارمری برای همكاری و تشریك مساعی با شهربانی در دو روزه  تاسوعا و عاشورا مجهز و مهیا خواهد بود؛

6. از طرف شهربانی و ژاندارمری به مقامات مركزی پیشنهاد لازم برای اعزام قوای تقویتی به میزان كافی برای آن دو روز بشود كه قبل از تاسوعا و عاشورا برسد. هنگ قم عده  موجودی به منظور بالا ندارد و بایستی از مركز خواسته شود و چنانچه ژاندارم از مركز نفرستند، طبعاً بایستی قوای نظامی  اعزام دارند؛

7. با توجه به اوضاع و احوال تاسوعا و عاشورای قم و كیفیات موجوده چنین صلاح است كه هر آینه از ناحیه  طلاب و روضه خوان ها و وعاظ  یا  اشخاص دیگر در آن دو روز مطالب غیرمجاز  یا اظهارات نامناسبی شنیده شود و بر آن اظهارات اثر و نتایج آنی مترتب نگردد. تعقیب موضع مشخص گوینده به بعد از عاشورا موكول گردد.

برنامه  كنترل مراسم ماه محرم 42 در قم، به دلیل جایگاه ویژه و خاص این شهر در مبارزه گسترده تر بود. از این رو ساواك فقط به كنترل مراسم شهر قم بسنده نكرد، بلكه برای روستاهای آن نیز تدابیری را اندیشید تا تحركات آنها را نیز تحت نظر داشته باشد. از این رو، به ژاندارمری قم دستوراتی را ابلاغ كرد:

1. از طرف هنگ ژاندارمری به تمام واحدها و پاسگاه های تابعه دستور داده شود كه با دقت كامل مراقب باشند اگر از ناحیه  وعاظ  یا روضه خوان ها  یا هركس دیگر به  ٍ  نام روضه و عزاداری تبلیغات سوء و گمراه كننده بر ضد اصلاحات ارضی با بیان مطالب علیه سیاست و مصلحت ابراز شود، بی درنگ از گفتار و عمل گوینده جلوگیری و مراتب را به گروهان و  یا هنگ متبوعه گزارش نمایند كه مورد تعقیب قرار گیرد و نیز از طرف پاسگاه ها به كدخدایان دهات حوزه  تابعه  پاسگاه ها تذكر داده شود كه مراقبت كامل داشته باشند، اگر به چنین  اشخاصی برخورد نمایند بی درنگ به پاسگاه اطلاع دهند.

2. از طرف اداره  فرهنگ به كلیه  مدیران مدارس و افراد سپاه دانش در دهات دستور داده شود كه مراقب باشند اگر به نام عزاداری و روضه خوانی تبلیغات گمراه كننده و مخالف در مورد اصلاحات ارضی و هرگونه اقدامات اصلاحی شاهنشاه شروع شده بشود، ضمن اطلاع به پاسگاه ژاندارمری و اداره  فرهنگ به نحو مقتضی مردم را متوجه و ارشاد نمایند كه دچار فریب و اغفال این قبیل عناصر مخرب نشوند.

3. از طرف فرمانداری به بخشداری های تابعه دستور داده شد كه در این ایام به خصوص روزهای تاسوعا و عاشورا مراقبت تام داشته باشند و مرتب به دهات و روستاها سركشی نمایند، در صورت مشاهده  موردی وی را به پاسگاه معرفی كنند و به كدخدایان دستور داده شد كه اهالی را متوجه سازند كه از قبول افراد مبلغ كه قصد تحریك مردم را دارند خوداری كنند.

4. رئیس كشاورزی و اصلاحات ارضی در این ایام به روزهای تاسوعا و عاشورا به دهات سفر كنند و  یا مأموران عالی رتبه  خود را به دهات اعزام دارند كه مراقب وضع دهات و دهقانان باشند و درصورت مشاهده  موردی و تبلیغات بر ضد اصلاحات ارضی و  یا دیگر سیاست های مملكتی دهقانان را متوجه  سازند كه به حرف های آنها توجه نكنند.

نكته  جالب در این میان، احتیاط مأموران و برنامه ریزان رژیم در برخورد با مراسم این ماه بود؛ چرا كه با توجه با تجربه ای كه محمدرضا پهلوی از واكنش علما و روحانیان و مردم در جریان حادثه  فضیه داشت، سعی اداره كل سوم ساواك بر آن بود كه از تنظیم طرح های  اشتباهی كه منجر به حوادثی چون حادثه  فیضیه شود پرهیز شود.

از طرفی اسدالله علم نخست وزیر نیز طی تلگراف هایی به شهرستان ها، خواستار اتخاذ تدابیر امنیتی برای كنترل مراسم شد. وی در تلگرافی كه در 43/2/23 به فرمانداری كل چهار محال و بختیاری داشت دستور داد:

1. از تمامی  وعاظ و صاحبان عزا التزام بگیرند اگر در ایام عزاداری محرم كوچك ترین انحرافی از عزاداری گردند و به تحریك مردم بپردازند، هم واعظ و هم صاحب عزا زندانی خواهند شد.

2. شهربانی باید برای ایام عزاداری آمادگی كامل داشته باشد كه با هر نوع پیشامد غیرمنتظره مقابله كند.

3. ژاندارمری  نیز مواظب دهات باشد.

از دیگر اقداماتی كه توسط رژیم برای كنترل منبرها و سخنرانی ها گرفته شد، موضوع تعهد گرفتن از وعاظ بود. مأموران وعاظ و روحانیان را به ساواك احضار كردند و از آنها خواستند علیه آمریكا، اسرائیل و شخص محمدرضا پهلوی حرفی نزنند و مرتب نگویند دین در خطر است، غیر از این هرچه خواستند بیان كنند.

علما و روحانیان به رهبری امام خمینی(ره) نیز برای بهره برداری هرچه بهتر از این مراسم و مقابله با رژیم برنامه های خود را داشتند. امام (ره) از علما، طلاب و وعاظ خواسته بود كه در چند روز اول عزاداری برای جلوگیری از واكنش ساواك و مأموران آن منبری تند نداشته باشند و در روزهای آخر به فعالیت های خود شدت و به مبارزه و افشاگری علیه رژیم بپردازند. این تاكتیك نیز در گزارش های ساوك منعكس شده است: « ...در 8 روز گذشته به مناسبت تصادف با ایام محرم در نقاط مختلف كشور، مجالس مذهبی و مراسم سوگواری برقرار گردیده و وعاظ و سایر مبلّغین مذهبی به وعظ و تبلیغ پرداخته اند كه هنوز ادامه دارد. در چند روز اول ماه محرم اهل منبر حملات شدیدی علیه دولت به عمل نیاوردند و فقط عده ای از آنان با كنایه و  اشاره انتقاداتی می كردند، ولی پس از انتشار اعلامیه  جدید خمینی كه در آن دستوراتی راجع به تشدید فعالیت های تبلیغاتی بر ضد دولت داده شده، روش آنان تغییر  یافته و در مجالس و محافل دینی با شدت مردم را تحریك و علیه دولت تبلیغ می نمایند. ... انتشار اعلامیه حتی روش آن عده از گویندگان مذهبی را كه كمتر وارد جنجال های سیاسی می شدند تغییر داده و چون خود را به موجب فتوای آیت الله خمینی شرعاً مسئول می دانند، شروع به انتقاد و تحریك كرده اند...اطلاعات واصله حاكی است كه روحانیون مخالف در نظر دارند در ایام تاسوعا و عاشورا حداكثر استفاده را از اجتماعات مذهبی نموده و دست به تحریكات و حتی تظاهرات شدیدی بزنند...»

از این رو رژیم با آگاهی از طرح و برنامه  روحانیون به تمام مأموران خود دستور داد در روزهای تاسوعا و عاشورا آمادگی كامل برای مقابله با هرگونه اتفاق احتمالی را داشته باشند.

آیت الله علم الهدی كه در آن مقطع به كاشمر سفر كرده بود، درباره محدودیت های ایجاده شده به وسیله مأموران ساواك برای طلاب این گونه می گوید: «محرم سال 42 ... هنگام دهه محرم با مرحوم آقای عبایی رئیس سابق دفتر تبلیغات به كاشمر رفتیم. رئیس شهربانی آنجا رفتار عجیبی داشت؛ چرا كه هنگام صبح ما را می گرفت، در شهربانی نگه می داشت و ظهر آزاد می كرد. تا روز عاشورا برنامه اش همین بود... گاهی به من تشر می زد و می گفت از چشمانت یك چیزها می بارد و آدم فتنه گری هستی! بعد از مدتی مرا ول می كرد و به آقای عبایی حمله می كرد و می گفت: "این سید از مشهد به اینجا آمده یا تو از قم آمده ای در این كویر كه چكار كنی؟" پس از ظهر عاشورا دیگر نتوانستیم بمانیم؛ چرا كه عصر عاشورا ما را تعقیب كردند كه بگیرند و می دانستیم این دفعه اگر ما را می گرفتند، رها نمی كردند...»

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی