رشادتهایی که به فراموشی سپرده شد

نبرد ایران و روسها در دو جنگ حدود 12 سال طول کشید و حدود 200/000 نفر از سربازان شجاع کشور کشته شدند و تلفات روسها نیز کمتر از این نبود و این نشان از جدّی بودن نبرد بین طرفین داشت.

نگاهی دیگر به جنگهای ایران و روسیه

تلخی شکست ایران در جنگهای اول و دوم ایران با روسیة تزاری، در ذائقه مردم ایران چنان است که بعدها مانع قضاوتهای بی کم و کاست درباره اصل ماجرا گردید. از یک سو مشکلات جنگ یکسویه به پای خسّت و عشرت طلبی فتحعلی شاه و گاه تلخ تر از آن به پای ضعف ایرانیان، از لحاظ شجاعت، پایمردی و دلاوری جنگاوران ایرانی گذاشته شد.

در باور عمومی ما عباس میرزا، با وجود حضور مستقیم در جنگ و نقش اول در فرماندهی قوا و تخلیه سریع و غیرقابل باور تمامی سرزمینهای مفتوحه، قهرمان ملّی و سلسله جنبان و پایه گذار فکر و اندیشه پیشرفت در ایران به حساب می آید. اما آنچه بیش از همه در شکست ایرانیان با وجود همه سلحشوریهای سربازان و نیز حمایت و اراده شاه و ولیعهد، موثر واقع گشت، می توان به بی اطلاعی ایرانیان از  رویدادهای عرصه بین الملل از جمله کشمکشهای روسیه در اروپا، ضعف بنیه فنی ایران در برابر قدرت روبه رشد قوای روسیه که درحال تجربه زورآزماییهای بزرگی در عرصه بین المللی بودند و نیز رقابتهای داخلی شاهزادگان با عباس میرزا و نیز سایر رجال موثر در عرصه سیاست گذاری کلان کشور اشاره کرد، که باعث تزلزل در تصمیم گیریهای کلان سیاسی و نیز در عرصه نظامی و صحنه جنگ می شد.

در پایان جنگ اول روسیه و ایران، هنگامی که میرزا ابوالحسن ایلچی نماینده ایران و سرگور اوزلی واسطة تهران عازم روسیه شدند، دولت روسیه چون سخت گرفتار درگیری و کشمکش با ناپلئون بناپارت بود از رسیدن سفیر ایران و تقاضای صلح استقبال کرد، امری که به علّت ناآشنایی ایرانیان با این گرفتاریها، قدرت چانه زنی آنها را پایین آورد و سرانجام در 29 شوال 1228، با هدایت سرگور اوزلی که خواستار تقویت جناح روسیه در برابر جاه طلبیهای بناپارت بود معاهده گلستان به زیان ایران با نماینده روس یعنی یرملوف در 11 فصل به امضا رسید. عهدنامه گلستان در شرایطی بسته شد که تمام فکر و ذکر روسها مقاومت در برابر حمله ناپلئون بود و هیچ تمرکزی برای جنگ با ایران نداشتند ولی شاه قاجار علی رغم مخالفت عباس میرزا ،تحت تأثیر ایلچی  و اوزلی این عهدنامه را پذیرفت.

از منظر ضعف فنی ایران در عرصه نظامی، همین بس که عباس میرزا که آرزویش این بود که قشون ایران را به شکل ممالک اروپا در آورد، با وجود اینکه می دانست بزرگ ترین دشمن ایران از دوره نادر تا زمانه اش روسها هستند اما در نهایت تعجب قبل از فرانسو یها و سپس انگلیسیها دست یاری به سمت روسها دراز کرده بود و با این عمل اعتراف عمیقی به ضعف نظامی ایران در برابر روسها به عمل آورده بود. این اقدام عباس میرزا در کنار بندی که وی در عهدنامه ترکمان چای برای به ارث بردن پادشاهی در خود و یا اعقاب خود گنجانید از یک سو به ناآشنایی کافی و وافی رجال آن دوره از بایسته های سیاست خارجی اذعان دارد و از سوی دیگر مهر تأییدی است بر نقشی که رقابتهای سیاسی میان شاهزادگان و نخبگان سیاسی در شتابزدگی برای عقد قرارداد و نیز جریان جنگ از خود به جای گذاشته است.

در کنار آن ارتش مجهز روسیه تزاری، ارتشی قرار داشت که دارای ساختار کهنه ای بود ،به خصوص به لحاظ ساختار مدیریتی. به عقیده «واتسن» در برابر ارتش بین المللی روسها، لشکری قرار داشت که «ماهیانة مرتبی دریافت نمی کرد.»

یکی از نکات مهمی که در سرنوشت جنگ دوم ایران با روسها چه در آغاز جنگ و چه در شتابزدگی برای عقد قرارداد، بدون توجه به گرفتاریهای روسها در عرصه بین الملل موثر واقع شد، رقابت شاهزادگان با عباس میرزا و نیز گروه بندیهای سیاسی مخالفان و موافقان جنگ بود که هر کدام می کوشیدند از این نمد کلاهی برای خود دست و پا نمایند.

آیندة سیاسی شاهزادگان قاجار

شاهزادگان متعدد قاجار نیز می کوشیدند، با تأثیرگذاری بر روی بازیگران سیاسی و رجال برجسته، از نتایج به دست آمده در جنگ به سود آیندة سیاسی خود بهره برداری نمایند. تمام نیروهای درگیر، توان خود را بر بهره برداری از جنگ قرار داده بودند. اللهیار آصف الدوله نگاه مثبت شاه را با خود به همراه داشت و منصب صدارت نیز بر قدرت وی می افزود.

ماجرای گرجستان چاشنی انفجاری جنگهای ایران و روس بود. هم به لحاظ اقداماتی که آقا محمدخان در آن سامان مرتکب شده بود و هم به لحاظ اینکه اقدامات آقا محمدخان و پیروزیهای وی در گرجستان با شکستهایی که تحت مدیریت فتحعلی شاه به وقوع پیوسته بود مقایسه می شد.  امری که برای هر پادشاهی می توانست تحقیر کننده باشد. بنابراین اگرچه شاه در جنگ دوم با روسها، جنگ را آخرین وسیله می دانست اما «علاقه صمیمانه شاه بار دیگر وضعی نامساعد، اختلاف خطرناکی بین روس و ایران ایجاد کرد.»

در مورد نقش روحانیون که در ماجرای آغاز جنگ بسیار اشاره شد نیز باید گفت که هر کدام از موافقان و مخالفان جنگ می کوشیدند آنان را با خود همراه سازند وگرنه مجتهد اصفهان شاه را به «احتیاط و تدبیر» دعوت می کند و طی پیغامی محرمانه به شاه، نظر شاه را نسبت به تحریک مذهبی مردم جویا می شود6 و آقا سید محمد اصفهانی ساکن عتبات نیز تا نظر مثبت پادشاه را جویا نشد به سوی ایران حرکت نکرد.

رائین، نقش انگلستان را در شعله ور کردن جنگ مهم می داند و برکناری امین الدوله را از صدارت به دلیل مخالفت با جنگ قلمداد می کند و ادعا می کند که امین الدوله با وجود تلاش مأموران انگلیس برای جنگ، مانع از جنگ با روسیه شده و از فتاوی علمای عصر هم برای صدور جهاد جلوگیری می نماید.

در مدیریت صحنه جنگ نیز فرماندهی واحدی حکمفرما نبود. عباس میرزا ورود آصف الدوله به صحنه را «ملال  خاطر» ارزیابی می کرد اما با این وجود بدون توجه به هشدار عباس میرزا وی «با یکصد و ده توپ و چند فوج سرباز، به طرف قلعه عباس آباد حرکت کرد» و خیلی زود در نبردی که با قوای روس و ایران رخ داد پشت به لشکر نمود و فرار را بر قرار ترجیح داد.

اما نقش رقابت عباس میرزا با شاهزادگان دیگر چه در شروع جنگ و چه در شتابزدگی برای عقد قرارداد ترکمان چای موثر واقع شد. عباس میرزا نیز اگرچه همچون شاه مایل بود «شهرت از دست رفته خود را دوباره به دست آورد» اما برای او نیز جنگ آخرین انتخاب بود. عباس میرزا ولیعهد ایران بود و دیر یا زود بالاترین مقام سیاسی کشور را به دست می آورد اما شاهزادگان و رجال پایتخت می خواستند از این آب گل آلود ماهی بگیرند. قدرت عباس میرزا به خصوص پس از عهدنامه گلستان افزایش یافته بود، و سیاست خارجی ایران در آذربایجان رقم می خورد اما تعلل عباس میرزا  در جنگ دوم برادرانش را به سمت بهره برداری از جنگ سوق داد، آنها می کوشیدند «وی را از لحاظ مذهبی مظنون قلمداد کنند» عباس میرزا برای مقابله با این اتهام با اخذ اعلان جهاد از تبریز، سلاح فشار مذهبی برادران را به سوی آنان بازگرداند.

سرانجام فشارهای سیاسی شاهزادگان که می کوشیدند «خاطر خاقان مغفور را از نایب السلطنه آزرده ... و مایل به تربیت حسنعلی میرزا نمایند»13 عباس میرزا را شتابزده وارد جنگ کرد. اما فشارهای سیاسی بر شاهزاده عباس میرزا و نیز عدم اطلاع از حوادث بین المللی بیشترین تأثیر را در تصویب عهدنامه ترکمان چای برجای گذاشت، قرار دادن بندی مبنی بر تضمین روسیه برای گرفتن جانشینی شاه بر او و فرزندانش، نشانِ اوج فشارهای سیاسی شاهزادگان به وی بود.

از نامه های عباس میرزا شتاب غریبی در تثبیت عهدنامه ترکمان چای دیده می شود و در نامه اش به پاسیکویچ از نوعی انقلاب مملکتی سخن به میان می آورد «از جمله واگذاشتن ولایتین ایروان و نخجوان و قبول پانزده کرور وجه خرج و خسارت را که مبنای مصالحه مبارکه بر آن است، ممضی و مقبول خواهیم داشت، باید وضعی قرار داد که دولت علّیه ایران از عهده توانند برآمد و به علت تنگی وقت و انقلاب مملکتی تخلفی از موعد نشود.»

این در حالی بود که گرفتاری روسها در جبهه های دیگر از جمله درگیریش در عثمانی و نیز شکست امپراطوری در جبهه دانوب، روس را دچار چالشی جدّی کرده بود و اگر رجال سیاسی از عمق گرفتاری روسها در جبهه اروپا اطلاع داشتند، شاید با قدرت چانه زنی بیشتری به مذاکره با روسها می پرداختند. همان عاملی که باعث کوتاه آمدن روسها در ماجرای قتل گریبایدف در برابر حکومت ایران گردید.

شجاعتهای ایرانیان

شکست نهایی ایران از روسها باعث شد رشادتها و بسیاری از پیروزیهای ایران از دیدگاه عموم مغفول بماند. نبرد ایران و روسها در دو جنگ حدود  سال طول کشید و حدود 200/000 نفر از سربازان شجاع کشور کشته شدند و تلفات روسها نیز کمتر از این نبود و این نشان از جدّی بودن نبرد بین طرفین داشت. این در حالی بود که جیره و مواجب سربازان باعث تزلزل در روحیه سربازان ایرانی می شد. اما با این وجود قاجارها و به خصوص شاه و شاهزاده عباس  میرزا در تلاش برای اعمال حاکمیت مجدد بر مناطق اشغالی روسها در گرجستان و قفقاز صادق بودند و نمی توانستند اشغال مناطقی را که مأمن تاریخی آنها بود تحمل نمایند و از منافع اقتصادی این منطقه حساس چشم بپوشند، با این وجود در عقدنامه ساده انگارانه می پنداشتند با وجود عقد قرارداد گلستان می توانند از طریق مذاکره به بازگشت مناطق اشغالی امیدوار باشند. با همین امیدواری بود که در مفاد عهدنامه دقت لازم را مبذول نداشتند و در ادامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی را برای راضی کردن روتشیخوف امپراطور روس، راهی سن پترزبورگ کردند تا مگر دوستانه وی را به تخلیه مناطق اشغالی ترغیب نمایند.

از دیدگاه نظامی، هماهنگی لازم میان فرماندهان نظامی برقرار نبود، ارتش ایران ستاد فرماندهی یکپارچه ای نداشت، سلاح نظامی ایران نسبت به ادوات نظامی دشمن قابل قیاس نبود، ارتش ایران به شیوة سنتی اداره می شد، در میان فرماندهان ارتش درک درستی در استفاده از قوای احتیاط وجود نداشت، قوای نظامی ایران اکثراً به صورت چریک بود و در نبردهای بزرگ با آشکار شدن کوچکترین شکست سیستم دفاعی ایران کاملاً به هم می ریخت. فرار نیروهای ایرانی به بیرون از شهر تبریز پس از شکست در جنگ اصلاندوز نماد چنین ناهماهنگیها بود. نقشه عملیات جنگی، مخفیانه و با رعایت اصول امنیتی انجام نمی شد، بلکه در محلی که نوکران هم در آن رفت و آمد می کردند طرح می شد و مستشاران انگلیس نیز در اغلب این طرح ریزیها شرکت داشتند. بنابراین کسی نبود که از عملیات نظامی ایران خبر نداشته باشد.

بی اطلاعی زمامداران ایران از بازیهای بین المللی، یکی از دلایل شتابزدگی در شروع جنگ و عقب نشینی و نیز شتاب در عقد عهدنامه های گلستان و ترکمان چای بود. ایران از عقد قرارداد تیلسیت میان ناپلئون و الکساندر اول تزار روسیه مطلع نبود به  همین دلیل به امید وعده های ناپلئون خود را برای بازپس گیری مناطق از دست رفته آماده می کرد. همانگونه که در پایان جنگ اول ایران و روس زمامداران ایران از گرفتاری روسها در جبهه اروپا و ناپلئون بی اطلاع بودند و شتابزده به عهدنامه گلستان تن دادند. قاجارها بی اطلاع از بازیهای سیاسی انگلستان و نگرانیهای بین المللی این کشور، به عهدنامه گلستان در 1228 ه ق. و نیز عهدنامه ترکمان چای در سال 1243 تن دادند. عهدنامه گلستان سبب شد که روسها که در شرایط بد جنگ با فرانسه بودند، از گرفتاری جبهه ایران رهایی یافته و آسوده تر به جنگ با ناپلئون بپردازند، امری که مطبوع انگلستان نیز بود تا به دست قدرت رقیب خود یعنی روسیه، ناپلئون را به زانو در آورد و از این میان مستعمراتش از جمله هند از تجاوز هردو رقیب مصون بماند.

اگرچه اکثر ساکنان قفقاز شرقی یعنی گنجه، شیروان، طالش و باکو، مسلمان و هواخواه ایران بودند و تبعیت از یک دولت مسلمان را بر روسیه تزاری ترجیح می دادند اما بعضی از خانات قفقاز فکر می کردند که با خروج از تبعیت ایران از زیر بار تحمیل فشارهای دیوانی قاجارها خارج شده و می توانند وجوه مالیاتی را برای خود حفظ نمایند. بر اثر خیانت برخی از همین حکام قفقاز بود که بسیاری از پیروزیهای ایران در جنگ با روسها بی اثر ماند و پس از مدتی روسها به مواضع قبلی خود بازگشتند. اگرچه بعدها روسها بر خلاف تصور آنان مال و مقام این خوانین را تصاحب کردند و اقتدار خانی آنان را از میان بردند، خوانینی که سرباز زدنشان از حاکمیت ایران یکی از دلایل موفقیت روسها در نبرد با ایرانیان بود.

نقش انگلستان و به خصوص اوزلی بسیار موثر بود .همکاری اطلاعاتی انگلیسیها با روسها در جنگ اصلاندوز برای اتمام جنگ و باز بودن دست روسها برای نبرد با دشمن مشترکی به نام ناپلئون،فراخوانده شدن افسران انگلیسی از اردوی ایران به وسیله سفیر انگلیس و  سپس وساطت میان روس و ایران،پس از عقب نشینی به تبریز نمونه هایی از بد عهدیهای آنان با ایران بود در حالی که انگلیسیها از گرفتاری روسها در جبهه ناپلئون مطلع بودند و می دانستند که روسها برای ادامه نبرد با ایران تمرکز لازم را ندارند.

«تحکیم منافع دولت پادشاهی انگلستان »

بر اثر همین خدمات اوزلی به روسها بود که وی در مسیر بازگشت به انگلستان با تزار روسیه دیدار می کند و به پاس «خدماتش در ایران به روسیه تزاری»عالی ترین نشان دولت روسیه را از دست تزار دریافت می کند و در پاسخ به قدر دانی تزار خدماتش به روسیه را در راستای «تحکیم منافع دولت پادشاهی انگلستان »قلمداد می کند.

بنابر این بر اثر ضعف بنیه نظامی ایران در قیاس با قدرت نظامی بین المللی روسها، رقابت شاهزادگان با عباس میرزا و سایر دیوانیان با هم، خیانت خوانین، بی اطلاعی ایران از اتفاقات مهم عرصه بین المللی، شورش ترکمانان خراسان و اختلافات داخلی ، نقش آفرینی انگلیس، دست کم گرفتن دشمن، نبود ستاد فرماندهی یکپارچه، فقدان ارتش منظم و دائمی و خروج سربازان از صحنه نبرد در زمستانها و نگرانی آنها از سرنوشت خانواده های خود و فقدان نیروی احتیاط جایگزین، نبود جیره و مواجب مرتب، حرفه ای نبودن نیروی نظامی و فقدان تجهیز کافی، رشادتها و جانفشانیهای سربازان را تحت شعاع خود قرار داد و روسها هربار با بهره گیری از همین ایام خروج سربازان از ازدوگاه های نظامی به خصوص در زمستانها به اهداف نظامی خود دست می یافتند.

قراردادهای گلستان و ترکمان چای که به دنبال دو جنگ بزرگ رخ داد؛ سرآغاز تحولات بزرگی چه در روحیه ایرانیان و چه در باورهای مردم درباره بیگانگان در غالب عدم اعتماد به بیگانه گردید. از یک سو عظمت ایرانیان در نگاه قدرتهای درگیر در ایران آسیب دید و سرآغاز دخالتهای آنان در امور داخلی ایران گردید؛ از سوی دیگر باعث چرخش نگاه زمامداران و فرهیختگان وطنی به سمت غرب گردید و چاره تمام گرفتاریهای ایران بی توجه به داشته های بومی در گرایش به کشورهای توسعه یافته اروپا و غرب مرتبط شد. این حادثه باعث خودشناسی عمیقی میان عقلای سرزمین نیز گردید و عمق عقب افتادگی ایران با اعزام محصلین به اروپا و بازگشت آنان به ایران در میان ایرانیان عمومیت یافت و چالش بزرگی را برای شاهان قاجار به وجود آورد که در نهایت منجر به انقلاب مشروطه در ایران گردید.

اگرچه قصور تمام آثار جنگ به پای قاجارها نوشته شد اما باید به این مسئله نیز اذعان داشت که قاجارها در دورانی به زمامداری ایران رسیدند که مرزهای مبهم بین کشورها در حال تثبیت شدن بود و از بد حادثه یکی از این همسایگان ایران روسیه ای بود که در حال بدل شدن به ابرقدرت جهانی بود و آرمانهای پترکبیر نیز بهانه های لازم را به نظامیان و حاکمان این کشور برای توسعه طلبی بخشیده بود.

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران