مهدعلیا ، زنی که اختیار نداشت!

ملک جهان خانم دختر امیر محمد قاسم خان قاجار قوانلو (ملقب به ظهیرالدوله) و بیگم جان خانم (دختر دوم فتحعلیشاه قاجار) بود. در 16 سالگی او را به عقد پسردایی اش محمدمیرزا که آن زمان ولیعهد بود درآوردند. او پس از آنکه پسرش شاه شد، مهد علیا لقب گرفت.

حاصل ازدواج مهدعلیا با پادشاه قاجار ، پنج فرزند بود

حاصل ازدواج او با محمدشاه، پنج فرزند به نام های سلطان ملک میرزا، سلطان محمود میرزا، کشور خانم مادر بزرگ محمد، ناصرالدین میرزا و عزت الدوله بود که سه فرزند نخست در کودکی درگذشتند. او در 25 سالگی، پسرش ناصرالدین میرزا و در 30 سالگی، دخترش، عزت ملک (ملک نسا خانم) را به دنیا آورد. محمدشاه با اینکه ناصرالدین میرزا را از 5 سالگی به عنوان جانشین خود معرفی کرده بود چند بار قصد کرد پسر دیگرش عباس میرزا (پسر خدیجه کردستانی که نسبش به شیخ های نقشبندیه می رسید) را ولیعهد کند، اما اجل مهلتش نداد  و در سال 1264 ق محمدشاه درگذشت.

مهد علیا مادر ناصرالدین شاه در سایه نبوغ و جسارتش از مدت ها پیش از سلطنت پسرش، در دوره محمدشاه دایره نفوذ خود را در سیاست آغاز نمود و به مدت چهل روز بعد از مرگ محمدشاه تا روی کار آمدن ناصرالدین شاه بلامنازع حکمرانی کرد. اسناد به جای مانده از این دوران خبر از فرامین شاهوار و جسور این زن دارد. ایجاد مهرهایی برای اجرای فرامین، تعیین وزیر مخصوص برای خود، آرام کردن یاغیان و گردنکشان، عزل صدراعظم سابق، مذاکره با سفرای خارجی، ارسال حکام برای نظارت بر امنیت سرحدات و روی کار آوردن ناصرالدین شاه از جمله اقدامات اساسی مهد علیا در این فاصله ی چهل روز بود.

مهد علیا پسرش را که در تبریز بود به تهران فراخواند و خود نیز به کمک هوادارانش و سفارت انگلیس برای 45 روز امور مملکت را به دست گرفت و آرامش شهر را حفظ کرد. او به عنوان ملکه مادر نایب السلطنه شورای سلطنت را تشکیل داد و حاج میرزا آقاسی وزیر محمدشاه را که هوادار عباس میرزا بود، عزل کرد. عباس میرزا و خدیجه کردستانی نیز که از جانب او احساس خطر جانی می کردند با کمک فرهاد میرزا معتمدالدوله به سفارت انگلیس پناه بردند و در آنجا تحصن کرد.

مهدعلیا بسیار باهوش بود. بر ادبیات فارسی و زبان عربی مسلط بود، با موسیقی و آواز آشنا بود و خط ریز و خط درشت می نوشت. شعر می گفت و در سخنانش از مثل ها و روایات زیادی استفاده می کرد. او قرآن را به صورت دودانگ در آهنگ حجاز می خواند. مهد علیا به ساختن و نوسازی بناها مانند باغ مادر شاه در مرقد شاه عبدالعظیم، مدرسه حکیم باشی (یا مدرسه مهد علیا)، ساختن بارگاه و بقعه زبیده خاتون، تعمیر و اتمام مسجد امیرقاسم خان، پدرش (یا مسجد مادر شاه) توجه داشت. از مهد علیا چند سجع مُهر با عنوان های «ملک النساء العالمین»، «عصمة الدنیا و الدین» و  ... باقی است.او به مطالعه دیوان شعرا و کتب تاریخ رغبت فراوان داشت و کتابخانه خصوصی او را این دو نوع کتاب تشکیل می داد.

مهدعلیا در جناح مخالف امیرکبیر بود

مهد علیا در روزگار پادشاهی پسرش به نفوذ بالایی در کارهای کشور دست یافت. دختر مهد علیا، ملک زاده خانم ملقب به عزت الدوله با وجود ناخرسندی مهد علیا، در 13 سالگی در روز جمعه 22 ربیع الاول از سال 1265 ق.به همسری میرزا محمد تقی خان فراهانی (امیر کبیر) درآمد و کینه مهد علیا نسبت به میرزا محمد تقی خان فراهانی بیشتر شد. او در جناح مخالف امیرکبیر تمام کوشش خود را برای مبارزه با اصلاحات وی و براندازی اش صرف کرد. سرانجام امیر کبیر با دخالت او در سال 1268 در حمام فین کاشان به قتل رسید. پس از مرگ امیرکبیر، موجب صدراعظم شدن میرزا آقا خان نوری اعتمادالدوله شد و دخترش عزت ملک خانم را که سیاهپوش امیرکبیر بود به اجبار به عقد میرزا کاظم خان پسر آقاخان نوری درآورد.

مهد علیا در سن 70 سالگی در 6 ربیع الثانی 1290 ق، هنگامی که ناصرالدین شاه به سفر اروپا رفته بود در تهران درگذشت و در آرامگاه محمدشاه در قم دفن شد.

منابع: مادر ناصرالدین شاه، زندگینامه مهد علیا، سایت تاریخ ایرانی