چهره ژانوسی جناب اشرف!
احمد قوام از چهره های شناخته شده تاریخ معاصر ایران است. او از جمله افرادی است که درباره او بد و خوب بسیار می گویند. متن حاضر مروری است بر کنشهای سیاسی او در قالب القابی که گرفت.
به مناسبت درگذشت احمد قوام
بر گرد چهره قوام السلطنه هاله ای از افسانه و تاریخ پر رمز و رازیپنهان گشته است. به راستی نمی توان عملکرد او را بر کفه ترازو قرار داد و به آسانی به داورینشست. آیااین مرد سیاس و سیاستمدار برجسته، که بعضی از دیپلماتهای خارجی به او لقب ماکیاول ایران داده بودند، خدمت کرد یا به تقابل با مردم برخاست؟از یک طرف اوکسی است که فرمان مشروطیت را با خط خوش خود به رشته تحریر درآورد و سند ماندگاری را در نقطه عطف تاریخ ایران به یادگار گذاشت، تمامیت ارضی ایران را در مسئله آذربایجان حفظ کرد و آن را خاتمه داد؛و از طرف دیگر آنکهدر تیر ماه 1331 به یک دولت مستعجل تبدیل شد و تمام خدمات خود را به یکباره در اذهان مردم به آتش کشید و نام نیکی از خود به جای نگذاشت. به هر حال او در مواقع حساس و در بزنگاههای تاریخی که عمر آن به شش پادشاه محدود می شود، در زمانهای مختلف و از منظر افراد مختلف شخصیت متفاوتی دارد.بنابراین قصد داریم به صورت گذرا شمه ای از عملکرد وی را در چارچوب عناوین و القابی که گرفت به اختصار توصیف کنیم.
لقب و عنوان، داستانی به درازای تاریخ است. از زمانیکه انسان در مورد کیستی و چیستی خود، طبیعت و خداوند را مورد پرسش و سوال قرار داد، و برای توضیح جایگاه و رابطه هر کدام از آنها، متوسل به اسامی و نامهایی چه از منظر اجتماعی، مذهبی و سیاسی شد، کار نامگذاری و دادن لقب هم اوج گرفت؛ نفوذ و تاثیر اینگونه القاب را «از روزگار باستان تا سال 1304 خورشیدی که الغای القاب به تصویب مجلس شورای ملی رسید، به خوبی می توان مشاهده کرد. اگر چه تمیز بین "لقب" و "عنوان" به دلیل عدم حساسیت و دقت منابع کار دشواری است و هر یک را به جای یکدیگر ذکر کرده اند» 1 ولیدر عهد ناصری و به خصوص در زمان مظفرالدین شاه، کار کسب لقب بسیار رواج پیدا کرد و قدر و منزلت آن از بین رفت واین امر «به جایی رسید که برای داشتن آن حاجتی به صدور دست خط مظفرالدین شاه هم نبود. هر کس به هر مضاف و مضاف الیهی که می خواست اسم خود را تغییر دهد، مهری به آن سجع می کرد و هر چه می خواست می شد.»
دبیرحضوری و وزیرحضوری
در زمانه جوانی احمد قوام، "ممالک محروسه ایران"، بازتابی از بی کفایتی، هرج و مرج، بی قانونی، ناامنی و فساد بود. هیچکس در جای خود نبود و چه بسا با هر غیض ملوکانه، وزیری به حضیض دنیا سقوط می کرد و با کوچکترین نشاط خاطر به اعلی درجه مقام صعود می نمود. احمد قوام نیز نمونه ای از همین جامعه بود. وی از «تبار ملاکان و دیوانیان بود. نسل اندر نسل در خدمت سلاطین و دربار خدمت کرده بودند و از میان آنان، میرزا تقی خان نام آورترینشان بود که بعد از مصالحه بین ایران و عثمانی در ارزنه الروم به لقب قوام الدوله مفتخر گردید» و پله های ترقی را یکی پس از دیگری طی کرد. قوام نیز به واسطه پدرش، «ابراهیم صفایی معتمدالسلطنه، که از مستوفیان بنام دوره ناصری بود، توانست با نگارش مناجات حضرت علی ابن ابیطالب و پاسخهای بجا و مناسب به ناصرالدین شاه، به عضویت دربار و دریافت لقب "دبیر حضوری" مفتخر گردد که کارش تحریر نامه ها و فرامین صادره از طرف شاه بود.» در سفر سوم مظفرالدین شاه بود که به علت هوش و درایتی که از خودش نشان داد و عملا کارهای مربوط به شاه را انجام می داد ترفیع مقام پیدا کرد و با لقب "وزیر حضور" رئیس دفتر مخصوص شاه شد.
بعد از دریافت لقب وزیر حضوری، جزو حلقه معتمدین شاه قرار گرفت و از نفوذ و اعتبار گسترده ای برخوردار گشت. با مرگ نریمان خان قوام السلطنه، وزیر مختار ایران در اتریش، با پیشکش مبالغی به مظفرالدین شاه، لقب میرزا احمدخان را از آن خود کرد. اودر آستانه سی سالگی شاهد آخرین نفسهای استبداد قاجار بود. 6 بیماری شاه که امید بهبودی به آن نمی رفت، ترقی خواهان و روشنفکران طرفدار مشروطه را در بیم و هراس از به امضا نرسیدن فرمان مشروطه قرار داده بود. اما دست تقدیر بر آن شد که فرمان مشروطیت ایران، با خط خوش قوام السلطنه به رشته تحریر درآید و نقطه عطفی را در تاریخ ایران رقم بزند. قوام اگرچه دموکرات نبود اما مخالف استبداد بود و عقیده داشت که شاه باید سلطنت بکند و نه حکومت و لازم است که رویه پادشاهی مشروطه را پیگیری نماید. وی بعد از به تخت نشستن سلطنت محمدعلی شاه، به اروپا سفر نمود و بعد از فتح تهران به دست مشروطه طلبان به عضویت "مجلس عالی" درآمد و در تصمیمات کمیسیون فوق العاده شرکت نمود و نقش موثری در سرنوشت کشور بازی کرد و به تناوب در مقامات عالیه دولتی وظایفی بر عهده گرفت و در چند کابینه مقام وزارت را عهده دار شد. قوام در فاصله 1300 تا 1331 خورشیدی، مجموعا یازده کابینه تشکیل داد که از جمله مهمترین وقایعی که در دوره های صدارت وی اتفاق افتاد می توان به سرکوب قیامهای محلی از جمله میرزا کوچک خان جنگلی، محمد تقی خان پسیان، امیر موید سوادکوهی، عضویت ایران در جامعه ملل، انعقاد پیمان مودت ایران و شوروی، استخدام مستشاران مالی آمریکایی، تنظیم امور ژاندارمری، سرکوبی شورشیان کرد به سرکردگی اسماعیل آثا سمیتقو و ... اشاره کرد.
بعد از دریافت لقب وزیر حضوری، جزو حلقه معتمدین شاه قرار گرفت و از نفوذ و اعتبار گسترده ای برخوردار گشت. با مرگ نریمان خان قوام¬السلطنه، وزیر مختار ایران در اتریش، با پیشکش مبالغی به مظفرالدین شاه، لقب میرزا احمدخان را از آن خود کرد.
جناب اشرف
اگرچه قوام السلطنه سند صدارت و تصدی امور مملکت را در 22 رمضان 1299 خورشیدی از طرف احمدشاه دریافت نمود و در آن فرمان با لقب "جناب اشرف" مورد خطاب قرار گرفته است ولی در زمان صدارت وی در مردادماه سال 1325 از طرف دفتر نخست وزیری بخشنامه ای صادر شده بود که طی آن متن و دستخط محمدرضا پهلوی درباره اعطای لقب "جناب اشرف" به احمد قوام خبر می داد. اما داستان این لقب خود حکایتی است زیرا که رابطه شاه با قوام، رابطه دوستانه ای نبود و ترس و نفرتی که از او داشت موجب شد که لقب اعطاء شده به او را پس بگیرد و باز در دوره ای دیگر این لقب را به او بازگرداند!اما ریشه دشمنی و رقابت با وی، به دوران سردارسپه و رئیس الوزرایی قوام بر می گردد. جنگ پنهانی که غیر مستقیم بین آندو بر سر مسئله امور مالی و هیئت نظامی آغاز شده بود با شفاعت سلطان احمدشاه در رفع اتهام قصد ترور سردارسپه خاتمه یافت و اجبارا رحل اقامت به تبعید نمود و رهسپار اروپا شد. وی عملا در طی اختناق سیاسی و اجتماعی دوره رضاشاه از سیاست به دور بود و بعد از به سلطنت رسیدن ولیعهد جوان و ضعیف ، «دوران سکوت شانزده ساله جای خود را به فریاد نمایندگان پرشور، روزنامه نگاران سرزنده و بانشاء رهبران صریح اللهجه حزبی و تظاهرکنندگان ناراضی داد.» 7و دوباره این سیاستمدار کهنه کار یک بار دیگر سکان نخست وزیری را در بهمن 1324 به دست گرفت و قصد داشت در برابر شاه و ارتش ایستادگی کند. در داخل، از پشتیبانی مجلس و هواداران اشرافی خود در مناطق شمالی و همچنین حزب توده برخوردار بود. در خارج نیز، هم از پشتیبانی وزارت خارجه آمریکا و هم از اعتماد شوروی برخوردار بود. ماجراهای مربوط به نفت ایران، جنگ سرد و بحران آذربایجان سه رخدادی است که در دوره زمامداری او پدیدار گشت و وی تلاش کرد با سیاست آشتی جویانه و مصالحه آمیز و ایجاد موازنه سیاسی در برابر شوروی و بریتانیا این مرحله از تاریخ ایران را پشت سر بگذارد و بتواند "تمامیت ارضی" ایران را به عنوان مهم ترین مسئله امنیت ملی حفظ نماید.
پایان سخن
اگر چه حکومت پنج روزه قوام، عمر زیادی نداشت ولی همراهی و همکاری وی با مخالفین دکتر مصدق، او را در سراشیبی سقوط قرار داد. اعلامیه شدیداللحن روز 27 تیرماه وی که از رادیو پخش شد و در آن عموم مردم را به اطاعت از اوامر و نواهی حکومت فرا می خواند، مخالفینش را متشکل تر کرد. قوام در رویای فرمان انحلال مجلس از سوی شاه به سر می برد و چشم امید به او داشت ولی این امر اتفاق نیفتاد. شکست مفتضحانه قوام مولود ناتوانی شاه در تصمیم گیری او بود. بعد از این واقعه قوام تبدیل به "جنایتکار اصلی" شد و مخافان وی درصدد بودند او را به عنوان مفسد فی الارض محاکمه و در بهارستان اعدام نمایند. سرانجام وی بنا بر تصمیم هیئت دولت که خواهان مجازات مسببین وقایع سی تیر بودند تحت تعقیب قرار گرفت و ماههای آتی را در بازجویی کارمندان دادگستری سپری کرد. احمد قوام سرانجام، در31 تیر 1334 چشم از دنیا فروبست و در مقبره خانوادگی خود در قم به خاک سپرده شد.
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
