اجتهاد در عصر امام باقر علیه السلام
اشاره
تردیدى نیست كه بزرگترین رسالت مرجعیت دینى در عصر غیبت ولى عصر علیهالسلام استخراج احكام شرعى از ادله و منابع دینى و قرار دادن آن در اختیار مسلمانان مىباشد؛ اما در اینجا این پرسش به ذهن خطور مىكند كه نخستین بار، این تلاش علمى - به معناى مصطلح و امروزى آن - توسط چه كسى انجام شد؟ و در واقع چه كسى باب اجتهاد را گشود و با تمسك به اصول، آن را تبیین نمود و آیا در زمان باز بودن باب علم و حضور معصوم نیز اجتهاد صورت مىگرفته است یا خیر؟ این نوشتار كوشیده است تا این پرسش را در چند بخش پاسخ دهد.
الف. پایه گذارى علم اصول
آنگونه كه از تاریخچه تأسیس علم اصول بر مى‌آید، تأسیس این علم و گردآورى قواعد آن در زمان امام باقر علیهالسلام صورت گرفته است. اگر چه امیرالمؤمنین علیهالسلام برخى از قواعد اجتهاد را بیان كرده بودند، اما دوران امامت امام باقر علیهالسلام نقطه عطفى براى استفاده دانشمندان راستین اسلامى از محضر معادن علم الهى و چشمههاى جوشان دانش و بینش وحیانى بود تا در این عرصه به كسب دانش و معرفت بپردازند. پیش از دوران امامت امام باقر علیهالسلام اوضاع خفقان‌بار جامعه هرگز به پیشوایان معصوم علیهمالسلام اجازه نمىداد كه با آسودگى خاطر به پرورش استعدادهاى نهفته در جامعه اسلامى بپردازند.
تزلزل در حكومت اموى در دوران امام باقر علیهالسلام و ناتوانى حاكمان در پیاده كردن سیاست‌هاى تجربه شده بنى‌امیه مبنى بر اعمال فشار بر شیعیان، موجب ایجاد بستر مناسب فرهنگى در این عصر گردید. اتخاذ سیاست‌هاى دوگانه و كشمكش‌هاى تمام نشدنى بر سر قدرت توسط حاكمان از یك سو، و ژرف‌نگرى امام باقر علیهالسلام از سوى دیگر، زمینه رشد و تعالى و بارورسازى ارزش‌ها را در بین مسلمانان پایه‌ریزى كرد و تلاش‌هاى بى‌پایان امام در این راستا، تشنگان زلال معرفت و اندیشه را بر آن داشت كه با جارى كوثر امام باقر علیهالسلام، همراه شوند و هر چه بیشتر در معرض تعالیم انسان ساز آن امام همام قرار گیرند. این روند رشد، آنگونه در دانشمندان مختلف علوم دینى در زمینههاى تفسیر، حدیث، كلام، فقه، اصول و ... نهادینه شد كه امروز كمتر كتابى از متون دینى اسلامى، خالى از كلمات تابناك آن حضرت مىباشد.
از جمله تلاش‌هاى گسترده امام در این عرصه تبیین شیوههاى صحیح استنباط حكم شرعى از منابع دینى بود كه بیش از پیش به اعتلا و توانمندى فقه شیعه غنا بخشید. امام باقر علیهالسلام شخصا بر این امر مبادرت ورزید و با تدوین قواعد علم اصول و آموزش آن به شاگردان مكتب خویش، گام مهم و كارسازى در پیشبرد اهداف بلند اجتهاد برداشت؛ به گونهاى كه امروز شیعه مىتواند با سربلندى اذعان دارد كه میراث‌دار دانش پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله و جانشینان او علیهمالسلام در بهرهگیرى از منابع دینى در قالب اجتهاد و استنباط حكم شرعى مىباشد.
مرحوم صدر در این باره مىنویسد:
«به واقع، اولین كسى كه دروازه علم اصول [و اجتهاد در احكام] را گشود و به تبیین و ترفیع قواعد آن پرداخت، امام ابوجعفر محمد بن على الباقر علیهالسلام و پس از او، فرزند برومندش، ابوعبداللّه الصادق علیهالسلام است. این دو بزرگوار با آموزش قواعد آن به بسیارى از شاگردان خود، و آنان نیز با جمع آورى و نگاشتن آن مسائل و قواعد، گام بزرگى در فقه و اصول شیعه برداشتند.(1)
علامه سیدمحسن امین مىنویسد: «مسلما بیشترین قواعد اصولى كه از امامان معصوم علیهمالسلام روایت شده، از امام باقر علیهالسلام تا امام حسن عسكرى علیهالسلام مىباشد. سیوطى در [كتاب خود] "اوائل" بر این باور است كه نخستین كسى كه علم اصول را تصنیف كرد، امام شافعى بوده است. در پاسخ او مىگوییم: نخستین كسى كه پیش از شافعى علم اصول را گشود و مسائل آن را بیان كرد، امام محمدبن على الباقر علیهالسلام و فرزند بزرگوار ایشان جعفر الصادق علیهالسلام است كه براى اصحاب خویش مسائل مهم آن را تبیین نمودند... اولین كسى كه در علم اصول سخن رانده و هشت قاعده در زمینه علوم قرآنى را بازگو كرده، حضرت امیرالمؤمنین على علیهالسلام است؛ همو بود كه بیان كرد در قرآن ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، و عام و خاص وجود دارد. به گونهاى كه این قاعدهها بیشتر مباحث اصولى فقه را در بر دارد؛ اما امام باقر و امام صادق علیهماالسلام پس از امیرالمؤمنین علیهالسلام نخستین كسانى هستند كه پیش از امام شافعى، مبانى گسترده علم اصول را تبیین نمودند و مسائل آن را براى شاگردان و یاران خود بیان فرمودند.»(2)
ب. تبیین شیوههاى صحیح اجتهاد
امام باقر علیهالسلام به عنوان مبتكر و تدوین كننده علم اصول، در جایگاه برترین مرجع دینى شیعه در روزگار خویش، بر خود لازم مىدانست با تبیین شیوههاى صحیح اجتهاد، به نهادینه ساختن فرهنگ اجتهاد بین دانشمندان علوم اسلامى مبادرت ورزد.
از این رو، به آموزش اصحاب و شاگردان خود در راستاى اجتهاد با بهرهگیرى از شیوههاى صحیح اقدام نمود كه در كتاب‌هاى اصولى، نمونههاى فراوانى از آن به چشم مىخورد؛ به مواردى در این زمینه توجه كنید:
1- زراره مىگوید: از امام باقر علیهالسلام پرسیدم: شما در مسح پا و سر، مسح تمام سر و پا را لازم نمىدانید، بلكه مسح مقدارى از آن را كافى مىدانید؛ آیا ممكن است بیان كنید كه این حكم را چگونه و از كجا بیان مىفرمایید؟ امام با تبسمى پاسخ دادند: این همان مطلبى است كه پیامبر صلى الله علیه و آله نیز بدان تصریح دارد و در قرآن نیز آمده است؛ به درستى كه خداوند مىفرماید: «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ»(3)؛ «پس صورت‌هایتان را بشویید.» از این جمله، فهمیده مىشود كه شستن صورت واجب است. پس خداوند شستن دست‌ها را عطف بر صورت نمود و فرمود: «وَ اَیْدِیَكُمْ اِلَى الْمَرافِقِ»؛ «و دستانتان را تا آرنج بشویید.» بنابراین، خداوند شستن دو دست تا آرنج را به صورت متصل [واو معطوف] بیان نمود. پس دانستیم كه شستن تمام دست تا آرنج لازم است. پس خداوند این دو كلام [موردنظر و جمله بعد] را جدا مىكند و جمله [بعد]، از ماقبل خود جدا مىشود و با فعل جدیدى آغاز مىگردد كه: «وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُم»؛ «و سرهایتان را مسح كنید.» پس مىفهمیم هنگامى كه فرمود: بِرُؤُوسِكُم، مقدارى از مسح سر كافى است و این مطلب از مكان باء فهمیده مىشود [كه مراد مسح برخى از سر است؛ چرا كه نفرموده وَ اْمسَحُوا رُؤُسَكم و آن را مانند فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُم وَ اَیْدیكُم بدون باء نیاورده است و در واقع، امام باء را باء تبعیضیه گرفته‌اند.] پس خداوند، رجلین را به رأس وصل و عطف نموده است؛ همان گونه كه یدین را به وجه وصل و عطف نموده. و هنگامى كه فرمود: «و اَرْجُلَكُم الى الْكَعْبَیْنِ»؛ از این كه رجلین را به رأس وصل كرده، مىفهمیم كه مسح بر برخى از قسمت‌هاى پا نیز كافى است. [این همان چیزى است كه] رسول خدا صلى الله علیه و آله آن را براى مردم تفسیر كرده بودند، اما مردم سخن او را تباه ساختند.(4)
به خوبى آشكار است كه امام با تأسى به دو نكته ادبى در تفسیر آیه شریفه (اول: عدم انشاء امر جدید براى شستن دست‌ها و عطف ایدیكم به وجوهكم با یك صیغه امر فاغْسِلوا و دوم: تبعیضیه گرفتن باء جارّه در برؤسكم و عطف ارجلكم به آن) سعى در بازگو كردن چگونگى برداشت این حكم از آیه دارند. البته امام مىتوانستند بدون این كار، حكم شرعى را براى مخاطب روشن سازند، اما آشكار است كه ایشان در آموزش شیوههاى اجتهاد به فرد پرسش كننده تلاش كردهاند.
2- در روایتى دیگر، زراره و محمد بن مسلم مىگویند: از امام باقر علیهالسلام پرسیدیم: نظر شما در مورد نماز مسافر چیست؟ امام فرمود: خداوند بلندمرتبه مىفرماید: «وَ اِذا ضَرَبْتُمْ فِى الاَْرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْكُمْ جُناحٌ اَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلوةِ»(5)؛ «هنگامى كه سفر مىكنید، گناهى بر شما نیست كه نماز خود را كوتاه كنید.» پس تقصیر در سفر واجب شده است، همانند وجوب تمام خواندن آن در «حَضَر».
به امام عرض كردیم: خداوند فقط فرموده بر شما «جناحى» نیست و نفرموده «افعلوا» [كه ظهور در وجوب داشته باشد]، پس چگونه از این آیه فهمیده مىشود كه واجب گردانیده است؟ امام فرمود: آیا خداوند بلند مرتبه در مورد صفا و مروه نفرموده است: «فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ اَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ اَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما»(6)؛ «كسانى كه حج خانه خدا و یا عمره انجام مىدهند، مانعى نیست كه بر آن دو طواف كنند.» آیا نمىبینید طواف آن دو واجب شده است؟ چون خداوند در كتاب خود آورده و پیامبر او صلى الله علیه و آله نیز بدان عمل كرده است. تقصیر در سفر نیز همین گونه است كه پیامبر صلى الله علیه و آله بدان عمل كرده است و پروردگار تعالى نیز آن را در كتابش آورده است.(7)
امام خمینى رحمهالله درباره دلایل وجود اجتهاد در عصر معصومان علیهمالسلام مىنویسند: «از جمله آن دلایل، روایاتى است كه به چگونگى حكم شرعى از كتاب خدا اشاره مىكند و به عنوان نمونه، مىتوان به روایت زراره اشاره نمود كه چگونگى آموزش به زراره در راستاى استنباط حكم شرعى از قرآن را بیان مىكند.»(8)
«به واقع، اولین كسى كه دروازه علم اصول [و اجتهاد در احكام] را گشود و به تبیین و ترفیع قواعد آن پرداخت، امام ابوجعفر محمد بن على الباقر علیهالسلام و پس از او، فرزند برومندش، ابوعبداللّه الصادق علیهالسلام است. این دو بزرگوار با آموزش قواعد آن به بسیارى از شاگردان خود، و آنان نیز با جمع آورى و نگاشتن آن مسائل و قواعد، گام بزرگى در فقه و اصول شیعه برداشتند.
ج. دستور به فتوا دادن
گام مهم دیگرى كه امام باقر علیهالسلام در راستاى تحكیم بنیادهاى اجتهاد برداشتند، این بود كه به شاگردان برجسته خود كه از آشنایى كامل به اصول و مبادى فقه و اجتهاد در آن برخوردار بودند، دستور به فتوا دادن فرمودند تا بدین وسیله، راه اجتهاد در فقه، هر چه بیشتر براى شیعه هموار گردد و از سویى، بسترى مناسب براى مرجعیت یاران فقیه خود و نیز رجوع مردم كه گاه دسترسى به امام ندارند، فراهم شود. از جمله افرادى كه مستقیما از سوى امام باقر علیهالسلام بر فتوا دادن براى مردم مأموریت یافت، «ابان بن تغلب» مىباشد. امام باقر علیهالسلام آشكارا به او فرمود: «در مسجد مدینه بنشین و براى مردم فتوا صادر كن. همانا كه من دوست دارم بین شیعیانم مانند تو ببینم.»(9)
از آنجا كه ابان بن تغلب از شاگردان خاص و برجسته امام در زمینه مسائل فقهى بوده است و نیز دستور مستقیم از سوى امام مبنى بر فتوا دادن داشته، مىتوان نتیجه گرفت كه اجتهاد در آن دوره (حضور امام) نیز جریان داشته است.
د. مبارزه با شیوههاى نادرست اجتهاد
در دوران امام باقر علیهالسلام برخى از عناصر فرصت طلب زمینه را براى آشفته سازى فرهنگ دینى مهیا دیدند و با اغراض و انگیزههاى گوناگون، سعى در سودجویى به قیمت خدشه‌دار نمودن تعالیم اسلامى داشتند. تلاش مهم امام باقر علیهالسلام در این زمینه، در دو جنبه شكل گرفت: ابتدا به اصحاب و یاران نزدیك خود، خطر آسیب‌پذیرى اجتهاد به واسطه شیوههاى نادرست را گوشزد نمودند و آنان را از خطر افتادن در دام آن دور داشتند و در گام دیگر، خود به مبارزه با این شیوههاى نادرست پرداختند.
برخى از این شیوهها كه از سوى عناصر فرصت طلب سامان دهى و گاه از سوى حاكمیت جامعه نیز حمایت و تقویت مىشد در قالب عناوینى چون «قیاس»، «استحسان»، «اجتهاد در مقابل نص» و برخى گونههاى «اجماع» جلوه‌گر شد.(10)
امام باقر علیهالسلام در صف اول مبارزه، همواره اطرافیان خود را از افتادن در دام این گونه شیوهها، برحذر مىداشتند و آنان را حتى از مراوده با افرادى كه در این عرصه گام مىزنند و آن را دست مایه رسیدن به احكام شرعى مىدانند، دور مىداشتند. امام در گفتارى به زراره چنین یادآور شدند: «اى زراره! بر تو باد از كسانى كه در دین قیاس مىكنند، دورى گزینى؛ زیرا آنان از قلمرو تكلیف خود، پا فراتر نهاده و آنچه را باید مىآموختند، واپس نهادهاند. و به آنچه از آنان خواسته نشده، روى آورده و خود را به سختى انداختهاند. روایات و احادیث را بنابر ذوق خود معنى كرده – استحسان - و بر خدا نیز دروغ بستهاند - اجتهاد در برابر نص- و در نظر من به سان كسانى هستند كه در مقابل‌شان، آنان را صدا مىزنى، اما نمىشنوند و سرگردان در دین هستند.»(11)
و نیز مىفرمود: «سنت و احكام شرعى قیاس بردار نیست. چگونه مىتوان در سنت قیاس كرد، در حالى كه زن حائض "پس از دوران حیض" مىبایست روزه خود را قضا كند، ولى قضاى نماز بر او واجب نیست!(12)
آن حضرت فتوا دادن براى مردم را كه برخاسته از عدم آگاهى و هدایت الهى باشد، به شدت مردود شمرده، مىفرمودند: «هر كس براى مردم، بدون علم و هدایت الهى فتوا بدهد، فرشتگان رحمت و عذاب او را نفرین مىكنند و گناه آنان كه نظر خطاى او را به كار بندند، بر عهده اوست.»(13)
امام در راستاى این موضوع و جهت جلوگیرى از خطر ابتلاء بدان، راهكارهاى مثبت و كارسازى را ارائه فرمودند كه یكى از این راهكارها «توقف در شبهات» بود. از آنجایى كه افرادگاه به طور ناخواسته گرفتار این دام مىشدند، آن حضرت بهترین راه را احتیاط در مسائل پیچیده، و واگذارى آن به اهلش اعلام نمودند.(14)
در همین راستا، «ابوحمزه ثمالى» روایت مىكند كه؛ روزى در مسجد الرسول صلى الله علیه و آله نشسته بودم كه مردى داخل شد و سلام كرد و به من گفت: كیستى اى بنده خدا؟ گفتم: مردى از اهل كوفه، چه مىخواهى؟ گفت: آیا اباجعفر محمد بن على علیهالسلام را مىشناسى؟ گفتم: آرى، با او چه كار دارى؟ گفت: چهل پرسش و شبهه آماده كردهام و مىخواهم از او پاسخش را دریافت كنم تا آنچه را حق است، بدان حكم كنم و آنچه را باطل است، فرو گذارم. به او گفتم: آیا حق و باطل را به روشنى مىشناسى؟ گفت: بله! گفتم: تو كه حق و باطل را مىشناسى، دیگر چه حاجتى به او (امام باقر علیهالسلام) دارى؟ گفت: شما كوفیان بى صبر و كم طاقت هستید.
هنوز صحبتم تمام نشده بود كه ابوجعفر علیهالسلام وارد مسجد شد، در حالى كه جماعتى از اهل خراسان و دیگر بلاد او را همراهى مىكردند و از او پرسش‌هایى راجع به حج مىپرسیدند. رفت تا در جایگاه خود بنشیند. مرد دانشمند نیز نزدیك او نشست. من نیز در محلى نشستم كه صدایشان را بشنوم. چند تن از دانشمندان نیز حضور داشتند.
وقتى امام پرسش‌هاى آنان را پاسخ داد، متوجه مرد شد و پرسید: كیستى؟ گفت: من قتادة بن دِعامه بصرى هستم. امام پرسید: آیا همان فقیه اهل بصره نیستى؟ گفت: آرى! ابوجعفر علیهالسلام فرمود: واى بر تو اى قتاده! به درستى كه خداوند بلندمرتبه و بزرگ دستهاى از آفریدگان خود را آفرید و آنان را حجت بر دیگر آفریدگان قرار داد. آنان «اوتاد» روى زمین هستند كه براى پروردگارشان ثابت قدم‌اند و برگزیدگان علم الهى مىباشند كه خدا آنان را پیش از آفریدن انسان‌ها برگزید و در سایه‌سار عرش خود جاى داد. قتاده مدتى طولانى سكوت كرد و سر فرو افكند. سپس گفت:
پروردگار تو را آرامش بخشد! به خدا قسم كه من پیش روى بسیارى از دانشمندان نشستهام و حتى ابن‌عباس را هم درك كردهام، ولى هرگز این گونه كه در محضر شما مضطرب و پریشانم، نزد هیچ كدام آنها نبودهام.
اباجعفر علیهالسلام فرمود: واى بر تو! خیال مىكنى كجا هستى و پیش روى چه كسى نشستهاى؟ تو در مقابل كسى نشستهاى كه خداوند در مورد آنان فرموده: «فى بیُوتٍ أذِنَ اللّهُ اَنْ تُرْفَعَ و یُذكَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَالاَْصالِ رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ اِقامِ الصَّلوةِ وَ ایتاءِ الزَّكوةِ.»(15) قتاده گفت: به خدا سوگند! راست گفتى، فدایت شوم! آن خانه‌ها از سنگ و گل نیست [و همان است كه خود فرمودید]. اكنون بفرمایید حكم پنیر چیست؟ امام باقر علیهالسلام لبخندى زد و فرمود: سؤالت فقط همین بود؟ پاسخ داد: همه را اكنون فراموش كردهام. امام فرمود: اشكالى ندارد.(16)
جایگاه خرد ورزى دینى از نگاه امام باقر علیهالسلام
امام باقر علیهالسلام جایگاه ویژهاى براى فقه و تعمیق در آن و به اصطلاح تفقه در دین قائل بودند و فقیه در دین را شخصیتى ممتاز و برجسته معرفى مىكردند و مىفرمودند: «مُتَفَقِّهٌ فِى الدّینِ اَشَدُّ عَلَى الشَّیْطانِ مِنْ عِبادَةِ أَلْفَ عابِدٍ؛(17) وجود یك فقیه در دین براى شیطان از عبادت هزار عابد سختتر است.»
ایشان ضمن تشویق و ترغیب دیگران به تفقه در دین مىفرمودند: «تفَقّهُوا فِى الْحَلالِ وَالْحَرامِ وَ اِلاّ فَاَنْتُمْ اَعْرابٌ؛(18) در حلال و حرام تفقه كنید تا از «اعراب» [بادیه نشین] نباشید.»
همچنان كه خداوند متعال درباره نادانى و جهل اعراب بادیه نشینى كه به سختى اسلام را مىپذیرفتند، فرمود: «اَلاَْعْرابُ اَشَدُّ كُفْرا و نِفاقا»(19)؛ «اعراب [بادیه نشین] كفر و دورویى‌شان بیشتر است.»اگر چه روایت فوق به طور مستقیم دلالت بر اجتهاد ندارد، اما مىتوان گفت كه به گونهاى تلویحى به ترغیب و تشویق مردم نسبت به آن مىپردازد. از این رو، امام باقر علیهالسلام نسبتا در این زمینه به اصحاب و نزدیكان خود سخت‌گیر به نظر مىرسیدند و گاه با تهدید زمینههاى تحریك آنان را براى دنبال كردن این سنت فراهم مىآوردند و مىفرمودند: «اگر جوانى از جوانان شیعه را نزد من آورند كه دنبال تفقه در دین نباشد، او را تنبیه خواهم كرد.»(20) كه از این مطلب به خوبى حساسیت و اهمیت موضوع فهمیده مىشود.
پی‌نوشت‌ها:
1. اعیان الشیعة، سید محسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بى تا، ج1، ص137.
2.همان .
3.مائده/6.
4. وسائل الشیعة، محمد بن الحسن الحرّ العاملى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، چاپ پنجم، 1403 ق، ج1، ص290.
5. نساء/ 101.
6.بقره/ 158.
7.بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، تهران، دارالكتب الاسلامیة، چاپ اول، 1362 ش، ج2، ص276.
8.الرسائل، روح اللّه خمینى، قم، اسماعیلیان، 1385 ق، ج2، ص128.
9.قاموس الرجال، شیخ محمد التسترى، قم، مؤسسة النشر الاسلامىّ التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، چاپ دوم، 1410 ق، ج1، ص97.
10. به یاد داشته باشیم كه اهل سنت هر گونه اجماع را معتبر مىدانند كه همه آنها در فقه شیعه معتبر نیست و فقط اجماعى كه كاشف از قول معصوم باشد، در مواردى حجّیّت دارد. ر.ك: اجتهاد و تقلید، محمد دشتى، قم، نشر مؤسسه تحقیقاتى امیرالمؤمنین علیهالسلام ، چاپ اول، 1374 ش، ص119.
11. وسائل الشیعه، ج 18، ص 39.
12. بحارالانوار، ج2، ص308، عَن ابى جعفر علیهالسلام قال: «اِنَّ السُّنَّةَ لاتُقاسُ، و كَیْفَ تُقاسُ السُّنَّةُ وَالْحائِضُ تَقْضِى الصِّیامَ وَلا تَقْضِى الصَّلاةَ.»
13. بحارالانوار، ج2، ص118. عن ابى جعفر علیهالسلام قال: «مَنْ أفْتَى النّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدىً مِنَ اللّهِ لَعَنَتْهُ مَلائِكةُ الرَّحْمَةِ وَ مَلائِكَةُ الْعَذابِ، وَ لَحِقَهُ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِفُتْیاهُ.»
14.به عنوان نمونه ر.ك: بحارالانوار، ج2، ص307.
15. نور/36 و 37: «در خانه‌هایى كه خداوند رخصت داده كه [قدر و منزلت آنها] رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود. در آن [خانه‌ها] هر بامداد و شامگاه او را نیایش كنند، مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زكات به خود مشغول نمىدارد.»
16.أنوار البهیة فى تواریخ الحجج الالهیة، شیخ عباس قمى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ اول، 1418 ق، ص136؛ بحارالانوار، ج46، ص358.
17. بصائر الدرجات فى فضائل آل محمد صلى الله علیه و آله، ابوجعفر بن الحسین بن فرّوخ صفّار القمى، قم، منشورات مكتبة آیة اللّه العظمى المرعشى النجفى، 1404ق، ص7.
18.بحارالانوار، ج1، ص214.
19.توبه/98.
20. بحارالانوار، ج1، ص214.
منبع:
مجله مبلغان، شماره 62، ابوالفضل هادى منش.
