فرمانده تمام عیار

رهبران انقلاب می بایست برای هدایت یک جنبش از برخی ویژگی ها برخوردار باشند. ویژگی هایی که در هر مرحله از جنبش متفاوت است. حال مسئله این است که امام خمینی(ره) در سن حدود 75 سالگی انقلاب را به سرمنزل مقصود رساند، از چه ویژگی هایی برای انجام این امر خطیر برخوردار بوده است.

اما اکثر اندیشمندان متفق القول بر این باورند شکل گیری و بسیج انقلابی، نیازمند رهبری است و بدون هدایت چنین شخصیتی، نارضایتی های اجتماعی تنها به شورش های موقتی می انجامد. در این زمینه در میان رهبران جنبش های انقلابی در ایران، رهبری انقلاب اسلامی در سال های 56 و 57، معماهای مختلفی را پیش روی اندیشمندان علوم اجتماعی قرار داد که چگونه فردی در سن 75 سالگی و دور از  کشور و همچنین بدون اتکا به سازمان خاصی، در رأس نهضت انقلابی قرار گرفته و مردم را در جهت اهداف انقلاب به حرکت درآورده و همچنین پس از پیروزی موفق به تحکیم قدرت و پیشبرد موفقیت آمیز آن شود؟ اما دیگر رهبران جنبش های داخلی ایران، همچون جنبش مشروطه و ملی شدن صنعت نفت با وجود برخورداری از رهبری افراد و شخصیت های بزرگی، موفق به استمرار انقلاب نشدند؟ در این مقاله پس از شرحی مختصر بر انواع مدل رهبری انقلابی که در بین اندیشمندان علوم اجتماعی رایج هستند، در پاسخگویی به این پرسش برخواهیم آمد.

انواع رهبران انقلابی

پژوهشگران جنبش های انقلابی، بر این عقیده هستند که رهبران نهضتهای انقلابی را می توان بر اساس توانایی ها و مهارت هایشان به سه دسته «رهبران فکری یا ایدئولوژی پرداز، رهبران بسیج گر یا کاریزمایی و رهبران سیاستگذار و مدیر»1 تقسیم کرد، که در هر انقلابی به فراخور آن شاهد یک مدل از این نوع رهبری ها هستیم.

شرح مختصر توانایی هر یک از این نوع مدلهای رهبری بدین صورت است:

1- رهبران فکری: این رهبران علاوه بر خلق اصول و زمینه ها ی عقیدتی جنبش انقلابی، دست به ترسیم اصولی برای سلب مشروعیت از نهادهای سیاسی موجود می زنند. (به عنوان مثال آیت آلله نائینی)

2- رهبران بسیج گر یا کاریزمایی: در این مدل رهبران دارای مهار ت های خارق العاده ای از جمله حرکت دادن مردم به عمل سیاسی هستند. در اینجا آنها با سلاح زبان و منطق شیوا و اعمال جذاب و ایجاد یک چهره کاریزمایی از خود، مردم را مطیع خود می گردانند و آنان را مجاب به راه انداختن جنبش انقلابی می کنند. (به عنوان مثال آیت الله کاشانی)

3- رهبران سیاستگذار و مدیر: در این مدل، رهبران دارای توانایی نهادینه کردن جنبش در بین مردم و تحکیم قدرت در قبل و بعد از آن هستند.( به عنوان مثال دکتر مصدق)

در ادامه نوشتار قصد اثبات این مطلب را داریم که امام(ره) برخلاف سایر رهبران جنبش های داخلی، دارای تمامی مهارت ها و توانایی های رهبری جنبش انقلابی بودند و همین امر سبب تمایز ایشان با سایر رهبران شده است.

امام(ره) برای هدایت انقلاب دست به تالیف کتا ب هایی از جمله  «کشف الاسرار» و «حکومت اسلامی و ولایت فقیه» زدند. ایشان در  کتاب کشف الاسرار علاوه بر پاسخ گویی به کتاب ضد دین «اسرار هزار ساله»، قصد دارد سیاست های زمان پهلوی را به نقد بکشد و در ادامه با نگارش کتاب «حکومت اسلامی و ولایت فقیه»، اصول و زمینه ها ی عقیدتی جنبش انقلابی را هوشمندانه شکل می دهند.

امام خمینی و رهبری فکری انقلاب

امام(ره) برای هدایت راهبردی انقلاب دست به تالیف کتا ب های سیاسی و اجتماعی بسیاری می زنند که از مهمترین آنها در این ارتباط می توان از دو کتاب مشهور «کشف الاسرار» و «حکومت اسلامی و ولایت فقیه» نام برد.

در ادامه امام(ره) دو عامل برای این مشکلات جامعه نام می برند. یکی از این موارد وجود حکومت استبدادی که مصداق آن را رضاشاه و محمدرضا شاه و مورد دیگر را استعمار می دانند که حکومت پهلوی ها کاملاً تحت سیطره آن قرار دارند.بدین شکل امام(ره) بعد از ترسیم اصولی برای سلب مشروعیت از نهادهای سیاسی موجود، در ادامه با نگارش کتاب «حکومت اسلامی و ولایت فقیه»، اصول و زمینه ها ی عقیدتی جنبش انقلابی را هوشمندانه شکل می دهند. در این کتاب امام(ره) ضمن ارائه تئوری های حکومت اسلامی به بسط این مطلب می پردازند که جامعه نیاز به یک حاکم اسلامی دارد که دارای دو ویژگی باشد: یکی علم به قانون و فقه و دیگری عدالت. امام(ره)  معتقد است کسی که می خواهد قانون اسلام را اجرا کند، باید اهل گناه نباشد و در این راه، خداوند اختیار اداره بندگانش را به کسی می دهد که ظالم نباشد.

2 امام(ره) معتقد است این موارد در شخصیتی خواهد بود که ایشان او را عالم عادل(ولی فقیه) می خواند. بدین ترتیب امام(ره) بسان رهبری فکری ظهور می کنند که ضمن سلب مشروعیت حکومت وقت، اصول و زمینه های عقیدتی نهضت انقلابی را نیز شکل می دهند و مردم را متناسب با آن هدایت می کنند.

امام خمینی و رهبری بسیج گر یا کاریزمایی

ویژگیهای شخصیتی امام(ره)، عاملی بود بر شکل گیری تصویری کاریزمایی از ایشان در ذهن پیروان که باعث شد به عنوان رهبری بسیج گر در انقلاب اسلامی شناخته شود. به عنوان مثال ویژگی های شخصیتی همچون شجاعت و اعتماد به نفس در سخنرانی ها و نطق های انقلابی در مبارزه با رژیم شاه حتی بعد از تبعید، تصویری قدرتمند از امام(ره)، به عنوان کسی که شاه از او می ترسد در بین مردم ایجاد می کرد و  پیروان را برای گرد آمدن در کنار ایشان در مبارزات انقلابی قانع می کرد.

ایشان به عنوان شخصیتی شناخته شد که فقط حرف نمی زند و خود به شعارها و اهدافش عمل می کند. این موارد بسیج گر در کنار ویژگی های شخصیتی دیگر امام(ره) همچون صداقت همراه با ساده زیستی و مردم داری و فروتنی، سبب شد امام(ره) در بین مردم همچون رهبری کاریزما و فوق بشری جلوه گر شود. بدین ترتیب این ویژگی های شخصیتی محبت و گرایش پیروان را نسبت به امام بر می ا نگیخت و آن چنان کششی در بین پیروان ایجاد می کرد که مریدان به ایشان ارادت قلبی پیدا کردند و حاضر بودند جان خود را در راه ایشان فدا کنند. بنابراین امام(ره) با داشتن یکسری صفات خارق العاده توانست خود را به عنوان رهبر جنبش در بین مردم معرفی کند و موفق شود دست به بسیج گری مردم در ایجاد حرکت انقلابی بر ضد رژیم پهلوی بزند.

امام خمینی، رهبری سیاستگذار و مدیر

در طول دوران مبارزه بر علیه حکومت پهلوی، امام(ره) همچون رهبری مدیر، به دنبال سیاستگذاری های خاص برای پیروزی جنبش انقلابی بودند. برخی از این استراتژی ها عبارت بودند از: «مردم گرایی» «آگاهی بخشی» «مقاومت منفی و عدم خشونت» «عدم چانه زنی».3 ایشان اعتقاد داشتند «مردم گرایی» مهمترین و تعیین کننده ترین نیروی تحول اجتماعی هستند و باید بر مردم تکیه کرد و برای به ثمر نشستن این سیاست و به حرکت درآوردن و مشارکت مردم در انقلاب، باید دست به «آگاهی بخشی» در جامعه زد. استراتژی دیگر امام(ره) برای بسیج توده ها علیه شاه، استراتژی «مقاومت منفی» بود، بدین معنی که مردم برای مبارزه به هیچ خشونتی متوسل نشوند و برای فلج کردن رژیم، باید مردم دست به اعتصاب، ندادن مالیات، سرپیچی از قوانین بزنند و همچنین باید اعمالی را که سبب تقویت رژیم می شود، تحریم کنند. این سیاست ها سبب نهادینه شدن قدرت در بین جنبش می شد و امام(ره) با آخرین استراتژی خود یعنی «عدم مصالحه و چانه زنی» با شاه آخرین ضربه ها را بر پیکره رژیم پهلوی وارد ساخت. اما کار امام(ره) به عنوان یک رهبر سیاستگذار پس از پیروزی انقلاب اسلامی پایان نیافت و بسان یک مدیر دست به «وحدت بخشی» در بین جریانات سیاسی انقلابی، برای تحکیم انقلاب و نهادینه کردن قدرت زدند و بدین شکل در بین تئوریهای رهبران انقلابی، امام(ره) به عنوان یک رهبر سیاستگذار و مدیر نیز شناخته می شود.

نتیجه گیری

امام خمینی(ره) اولین روحانی و رهبر جنبشهای داخلی ایران بودند که دارای مهارت رهبری چند لایه بودند که متناسب با آن، قادر شدند اصول و زمینه ها ی عقیدتی انقلاب را ترسیم کنند، دست به بسیج اندیشه جمعی بزنند و استراتژیهای تحکیم قدرت را در قبل و بعد از انقلاب مشخص و مدیریت کنند. در حالی که سایر رهبران جنبشهای داخلی ایران هرگز نتوانستند تمام این وجوه را در خود جمع کنند و همین امر سبب مستمر نبودن و شکست خوردن قیام ها می گشت. البته در انتها لازم به ذکر است چارچوب علمی انتخاب شده در این نوشتار بر محدودیت حوزه بررسی افزوده است و به همین علت بخشهای دیگری از ابعاد شخصیتی امام خمینی و دلایل جاذبه ایشان باقی می ماند.