کلاه حکومت بر سر ملت!

جامعه ایرانی در سالهای سلطنت رضا‌شاه‌ پهلوی(1320-1304) تغییرات قابل ملاحظه‌ای را به خود دید. تغییراتی که ناشی از نگرش و اقدامات خاص شاه بود که بر مبنای آن حرکت به سوی پیشرفت و تمدن، جز با الگوپذیری از زیست غربی امکان پذیر نبود. امّا بخش قابل توجه و تاثیرگذار این زیست نه در حوزه تفکر و رفتار اجتماعی که در عرصه تغییرات سطحی و ظاهری رخ داد...

تغییر البسه مردم به سمت الگوهای اروپایی

یکی از نمودهای جنجالی و ملموس این رویکرد، طرحهای دولتی و از بالا به پایین حکومت برای تغییر البسه مردم به سمت الگوهای اروپایی آن هم با ابزارهای بخشنامه‌ای و با چاشنی خشونت و برخورد قضایی بود. «قانون اتحاد شکل البسه و تبدیل کلاه» که زمینه ساز کشف حجاب پهلوی شد، سندی است قابل تأمل که کوته بینی حکومت رضاشاه و نخبگان حامی او به مقوله «تغییرات اجتماعی» را به خوبی منعکس می‌کند.

قانونی برای کلاه!

^{از روزگاران کهن آداب و سنن اجتماعی، مردان ایرانی را چه در فضای باز و چه در مجالس رسمی که در مکانهای سرپوشیده برگزار می شد ملزم به استفاده از گونه ای سرپوش می کرد. این سرپوشها از عمامه روحانیون و دستار و شب کلاه و عرق چین تا کلاه پوستی «اشرافی» را در بر می گرفت. از همان آغاز حکومت پهلوی رضاشاه و حامیان فکری اش معتقد بودند که استفاده از این پوشش موجب سرشکستگی و نشانه عقب ماندگی ایرانیان است. بنابراین کلاه جدیدی با نام «کلاه پهلوی» طراحی شد که شبیه کلاه نظامی فرانسویان بود و متعاقب آن فرمانی سراسری  مبنی بر اجباری بودن این کلاه نیز صادر شد.}

نقش نخبگان سیاسی حامی رضاشاه نیز در تدوین این  قانون قابل توجه است:«پهلوی با تشویق و راه نمایی چند نفر که از ابتدا به او نزدیک شده بودند در درجه اوّل عبد الحسین تیمور تاش و علی اکبر داور و در درجه دوم نصرت الدوله فیروزواش خاص دیگر، معتقد شده بود که باید وضع ظاهر را، از لباس و سایر امور ب ا اوضاع غربی تطبیق دهد».
 

این طیف در مجلس هم  به دفاع از طرح پرداخته و آن را ضروری و حتی قید دو ف وریت را ب رای آن کم دانستند. افشار، یکی از این نمایندگان بود که در نطق موافقت خود «ده فوریت» را هم برای این طرح کم دانست و گفت:

یکی دیگر از موافقان، علی دشتی بود که طرح این موضوع را  ناشی از «یک روح وحدت و عقیده می دانست که مجلس شورای ملی به شخص اول مملکت نشان می دهد.»

اظهارات برخی نمایندگان که به طور طبیعی بخش قابل توجهی از خواست و اراده قاطبه نخبگان سیاسی آن ایام را نمایندگی می کردند، به روشنی میل آنان به همگون سازی جامعه را نشان می دهد: «اختلاف لباس که از بین رفت، ان شاءالله اختلاف زبان هم به کلی از بین می رود. معارف ما توسعه پی دا م ی کند و زبانهای ما هم یکی می شود و اختلاف زبان هم ان شاءالله رفع می شود.» این موضع ساده سازانه در نخستین دقایق بررسی طرح از سوی «عراقی» که از موافقان طرح بود، بیان شد. 
در نهایت طرح در 4  ماده و هشت تبصره در جلسه 6 دی ماه سال 1307 به تصویب رسید و تنها اصلاح صورت گرفته در آن، اضافه کردن لفظ ذکور ب ه م اده اول ط رح بود: «کلیه اتباع ذکور ایران که برحسب مشاغل دولتی دارای لباس مخصوص نیستند در داخله مملکت موظف هستند که ملبس به لباس متحد الشکل شوند».
 در این قانون، «هشت طبقه از جمله مجتهدین، مراجع امور شرعیه دهات و قصبات، مفتیان اهل سنت، پیشنمازان دارای محراب، محدثین، مدرسین فقه و اصول و روحانیون ایرانی غیرمسلم مستثنی بودند.» زمان اجرای این قانون در شهرها از اول فروردین 1308 و در روستاها از اول فروردین سال 1309 تعیین گشت. متخلفین از این قانون، در صورتی که شهرنشین بودند به «جزای نقدی از یک تا پنج تومان و یا حبس از یک تا هفت روز» و در صورتی که شهرنشین نبودند به «حبس از یک تا هفت روز به حکم محکمه» محکوم  می شدند.

تغییر ذائقه شاه، تغییر کلاه ملت!

اما این وضعیت هم خیلی زود شاه پهلوی را دلزده کرد. او پس از مسافرت به ترکیه(خرداد1313)، این بار کلاههایی را که در آن دوران در کشورهای اروپایی رایج بود مناسب سر مردم ایران تشخیص داد: «ما باید صورتاً و سنتاً غربی بشویم و باید در قدم اول کلاهها تبدیل به شاپو بشود و هنگام افتتاح مجلس شورا همه باید با شاپو حاضر شوند و در مجلس هم باید کلاه را به عادت غربی بردارند». 

در نتیجه در سال 1314 و چندماه پیش از اجرای کشف حجاب زنان، وزارت داخله با بخشنامه جدیدی کلاههای موسوم به «شاپو» را پوشش ایده آل و اجباری ایرانیان معرفی کرد. این تصمیم حکومت با پشتوانه تبلیغاتی و رسانه ای نیز همراه بود. گزارشهای مختلفی که با آب و تاب فراوان از جشنهای تغییر پوشش در نشریات حامی دولت منتشر می شد بخشی از این تبلیغات بود. از جمله در روزنامه «تجدد» و در حاشیه یکی از این جشنها از قول یکی از حاضران که شاه را توانگری معرفی می کند که مشتی مردم ضعیف و بیچاره را «آقا» نموده، چنین می خوانیم:«...ما ایرانیان یعنی همان اشخاصی که سابقاً به هیچ وجه، وزنی در جامعه نداشتیم، امروزه به صورت متمدنین در آمده و امروز همه «آقا مسیو» شده ایم...». 

روزنامه اطلاعات هم در23 تیرماه 1314 گزارشی از جشن تبدیل کلاه ایرانیان مقیم بصره(!) داده و می‌نویسد:

«در بصره از طرف ایرانیان مقیم آنجا برای تغییر کلاه سابق به کلاه تمام‌‌لبه مجلس با شکوهی منعقد گردیده است. کنسول دولت شاهنشاهی و تجار و روسای اصناف و ایرانیان مقیم بصره در آن جشن حضور داشتند و نطقهایی در جشن مذکور ایراد گردید. ناطقین به طور کلی محسنات و فواید این کلاه و استقبال عظیمی که در میهن آنها برای به سر گذاردن آن به عمل آمده متذکر شده و اضافه نمودند که ما هم باید مانند برادران خود که در داخل خاک وطن می باشند فوراً به این امر مبادرت نماییم و کلاه جدید بر سرگذاریم».
 

فرجام سخن

«همایون کاتوزیان» در کتاب «اقتصاد سیاسی»، حلقه روشنفکران حامی رضا شاه را مقلدان سطحی مدرنیستهای اروپایی می داند که در امور علمی کل گرا و در امور اجتماعی همگون گرا هستند. کاتوزیان این قشر را واجد حس از خود بیگانگی و عقده حقارت ملی معرفی می کندکه تمام کوشش خود را به کار می برند تا خرده مدلهایی نمایشی را که نشان دهنده «همگونی» جوامع آنها با جوامع اروپایی باشد، خلق کنند.

به اعتقاد کرونین «طرحهای حکومت رضا شاه به طور اساسی به وسیله روشنفکران دوره م شروطه ت دوین شده بود و مشروعیت خود را نیز مدیون نخبگان سیاسی ملی گرا بود. تحمیل تحول سریع و افراطی بر تحول گام به گام و آهسته، همراه با فرایندی دموکراتیک ترجیح داده شد. عناصر کلیدی حکومت رض ا شاه  نیز با توسعه رویکرد سلطه گرا در صدد برآمدند که خواسته های خود را با استفاده از دیکتاتوری بر س راسر ایران و طبقات پیچیده اجتماعی تحمیل نمایند».کرونین همچنین معتقد است نوآوری این سالها در قبال مردم  و گروههایی غیر از نخبگان سیاسی نه تنها خانمان برانداز و ویران گر بود، بلکه به تشدید فقر و افزایش شکاف بین نخبگان سیاسی و عامه مردم منتهی شد.

نگاه سطحی و ابزاری رضاشاه و حلقه نخبگان اطراف او به جامعه و میل افراطی آنها به متمدن شدن با رنگ و بوی غربی، باعث شد تا حتی مباحثی نظیر پوشش مردم نیز از تیررس نگرش تمامیت خواه آنان پنهان نماند. این وضعیت، تنشهای فراونی را در سطح جامعه به وجود آورد و با وجود پیشرفت ظاهری، فرجامی موفقیت آمیز در پی نداشت. پشت کردن به «آن چه خود داریم» و «تمنای آن از بیگانه» باعث دوری هر چه بیشتر جامعه از حکومت رضا شاه شد و فرجامی نامطلوب همچون وقایع شهریور 1320 را به دنبال داشت. جایی که این شکاف به تنفر عمومی از رضاشاه و اقدامات او انجامید.