تبیان، دستیار زندگی
هنر ایرانی همواره از گیاهان بهره فراوان برده است؛ چه در وصفی شاعرانه که معشوق را به سرو خرامان تشبیه کند و چه در هنرهای تجسمی که سطوح کاغذ، پارچه و کاشی را با انواع گل و گیاه پیچان آذین بخشد. با توجه به آنکه امروز روز ملی گل و گیاه است این مقاله را به برر
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

گل و گیاه در هنر ایرانی

هنر ایرانی همواره از گیاهان بهره فراوان برده است؛ چه در وصفی شاعرانه که معشوق را به سرو خرامان تشبیه کند و چه در هنرهای تجسمی که سطوح کاغذ، پارچه و کاشی را با انواع گل و گیاه پیچان آذین بخشد. با توجه به آنکه امروز روز ملی گل و گیاه است این مقاله را به بررسی جایگاه نقش گیاهان در شکل گیری هنر ایران اختصاص می دهیم.

سمیه رمضان ماهی- بخش هنری تبیان
گل و گیاه در هنر ایرانی


کمتر هنر ایرانی را می توان نام برد که از نقوش گلها و گیاهان زیبا که با ظرافتی بی مثال درهم تنیده شده اند، خالی باشد؛ فرشهای ایرانی با نقوش لچک و ترنج، تمثالی از باغ های بهشتی هستند که بر زیر پای مومنان گسترده شده؛ مقابر و مساجد متبرکه همه زینت یافته با کاشی ها و آجرهایی هستند که با انواع اسلیمی ها و ختایی ها و گلهای لاله عباسی و دهن اژدری تزئین شده اند و عالم رضوان را در نظر مسلمانان مجسم می کنند.
هنرهای دستی در انواع نقوش پارچه، نقوش فلزکاری، فرش، تزئینات شمسه و تشعیرهای نسخ خطی به هزار زبان، گل و گیاه را به عنوان عنصری تزئینی و البته فراگیر در هنر اسلامی ایران مطرح می کنند. لازم به ذکر است که ورود گل و گیاه به هنر ایران، مختص زمان اسلامی نیست؛ شاید بهترین مثال برای جایگاه گل در جهان بینی هنر ایران پیش از اسلام، نقش گل لوتوس یا نیلوفر است که از کتیبه های هخامنشی تا نقش برجسته های ساسانی، در هنر ایران باستان تکرار شده و نمادی از صلح و دوستی است.
گل و گیاه در هنر ایرانی


با توجه به ممنوعیت تعالیم اسلام از تجسم عالم مادی، نقوش گیاهی در بسترهای هنری، راه تحول به سوی اشکالی تجریدی را پیش بردند و در ادغام با علم هندسه، گیاهانی را شکل دادند که نمونه ای در جهان واقع ندارند و از همین رو، مواجه با یک باغ ایرانی، بیش از آنکه تجسم باغ باشد، تخیل بهشت وار باغ است. به همین جهت هنر تزئینی ایران، به تقلید از آنچه در جهان پیرامون موجود است بسنده نمی کند، بلکه به دنبال بازنمایی آن چیزی است که وعده داده شده است.
گل و گیاه در هنر ایرانی

نکته ای دیگر که اهمیت این نقوش تزئینی گیاهی را در هنر اسلامی نسبت به دیگر ملل تقویت می کند، تفاوتی ظریف در نگاه به تجسم بخشی به عالم است. توضیح آن که در همه جای دنیا، از نقوش تزئینی استفاده می شود. از گذشته های دور در اغلب قریب به اتفاق جوامع انسانی انواع پارچه ها، صنایع دستی و سفالها، و.. همیشه با نقوشی گیاهی تزئین می شده و می شوند، اما هنر تزئینی گیاهی در ایران یک ویژگی منحصر به فرد دارد و آن اینکه، بر خلاف دیگر ملل، هنر تزئین در ایران، نه یک هنر فرعی بلکه یک هنر عامه است.
اگر به این نقش مایه های گیاهی به عنوان فرم هایی بصری دقت کنیم، در میابیم که تنها نقوش هنری و تجسمی که عامه مردم با آن به نحوی در زندگی روزمره خود و به طور مستقیم در ارتباطند همین نقوش گیاهی است و بس.
گل و گیاه در هنر ایرانی

بسیاری از هنرهای ایرانی، در ادوار گذشته به دلیل هزینه های گزاف تهیه و تولید، مخصوص قشر نخبه و درباری بود. به عنوان مثال انواع کتب نگارگری شده تنها در صورتی امکان تهیه می یافت که دربار پادشاهی آن را از نظر مالی حمایت کند. از همین رو شناخت این نقاشی ها، تقریباً همیشه حالتی انفرادی داشت. این در حالی است که تزئین را در زندگی عامه می توان بکار برد و به همین جهت شناخت و فهم گروهی تنها در مواجه با سطوح بزرگ و پرتزئین کاشیها، آجرها، مفروشها و پارچه های مقابر و معابد و حرم ها امکان پذیر بود.
گل و گیاه در هنر ایرانی
گل و گیاه در هنر ایرانی

مردم عامه هنرهای بصری را تنها در شکل تزئینی آن ادراک می کردند. در جامعه اسلامی، خبری از مجسمه، نقش برجسته و نقاشی دیواری نبود و این نقوش گل و گیاه، تنها فرم های مأنوس از هنر تجسمی است.
اما اهمیت نقش گل و گیاه به اینجا ختم نمی شود. به مرور و با گذشت زمان و بارور شدن اندیشه های عرفانی در ناخودآگاه جمعی جامعه، نقش گل و گیاه زبان تمثیل را یافته و نقش مایه های شمایل نگارانه خاصی را وارد زبان بصری هنر می کند؛ به عنوان نمونه در یک نگاره تجسم سرو با یک گل سرخ که در هم درآمیخته اند، استعاره ای از جوانی جذاب و عاشق است که معشوق زیبارو را در برگرفته است؛ و یا نقش گل و مرغ  در نقاشی های لاکی، نشان از راز و نیاز انسان با خداوند هستی بخش دارد که مانند مرغی از خان امن خود جدا افتاده است. از همین روی می توان گفت در هنر ایرانی، نقش گل و گیاه نه تجسم انواع گیاهان بلکه استعاره ای است از تخیلی شاعرانه که سودای محبوب به سر دارد.
گل و گیاه در هنر ایرانی