خطابات قانونی قرآن اولین بار توسط امام خمینی(ره) مطرح شد
حجت‌الاسلام حسن پویا، معاون پژوهشی موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(س) نمایندگی قم، در گفت‌وگو تبیان به نقل از خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که آیا امام خمینی(ره) کتاب خاصی در خصوص آیات‌الاحکام نوشته‌اند، گفت: استفاده از آیات‌الاحکام در میان فقها مرسوم بوده است اما آنچه مهم است و برخی مانند حضرت امام را متمایز می‌کند، نگاه به آیات‌الاحکام و استفاده فراوانی است که از این دسته آیات می‌کنند.
پویا ادامه داد: کتابی با عنوان آیات‌الاحکام در آثار امام خمینی(ره) تهیه شده است که ادامه کتبی به همین نام است که در قرون ششم، هفتم و دهم هجری قمری توسط علمایی مانند قطب‌الدین راوندی، فاضل مقداد و مقدس اردبیلی نگاشته شده است و البته ایشان کتابی به این نام ندارند.
وی تصریح کرد: نفس وجود آیات الاحکام، چیز تازه‌ای نیست و طبیعی است که فقها در احکام، توجه به آیات قرآن داشته باشند، امری که امام را متمایز می‌کند، تعداد آیاتی است که امام خمینی(ره) استفاده کرده و بهره برده است.
پویا افزود: مثلا امام در کتاب آداب‌الصلوة می‌فرمایند «یکی از مطالب قرآن شریف بیان قوانین ظاهر شریعت و آداب و سنن الهیه است که در این کتاب نورانی کلیات آن ذکر شده و عمده در این بین دعوت به اصول مطالب و ضوابط آن است». در واقع از نظر امام، قرآن به اصول و ضوابط کلی اشاره می‌کند.
وی با بیان اینکه نکته دوم این است که روش فقهای ما برگرفته از شیوه ائمه معصومین(ع) است، گفت: ائمه اطهار(ع) در استنباط احکام از قرآن کمک میگرفتند و به فقهایی از اصحاب ارجاع می‌دادند که بتوانند این مطالب را از قرآن به دست بیاورند.
وی در پاسخ به این پرسش که تفاوت‌های امام در نگاهشان به آیات‌الاحکام چه بوده است؟ گفت: کاری که الان به نام «آیات‌الاحکام در آثار امام خمینی(ره)» جمع‌آوری شده است، از کتاب طهارت، بیع و تحریر الوسیله، مکاسب محرمه و مناهج الاصول و ... بوده است. امام همه ابواب فقه را به آیات مستند نکرده‌اند، چون در این باره تالیفی نداشته‌اند، اما بیش از 100 آیه از 34 سوره قرآن بهره برده‌اند و این تقسیم‌بندی در کتابی که اشاره شد، آمده است.
پویا افزود: در این کتاب استنادات قرآنی امام به ترتیب سوره‌ها آمده است و چون برخی سوره‌ها کوچک بوده است، با هم آمده‌اند. در این کتاب استناد قرآنی در سوره‌های حمد و بقره باهم آمده است. در ادامه آل عمران، نساء، مائده و انعام آمده است و مجددا انفال و اعراف با هم آمده است. در ادامه پس از سوره توبه، سوره‌های یونس، هود، یوسف و نحل هم با هم آمده است و آخرین مورد از سوره اسراء تا سوره زلزال که موارد کمی بوده، مورد ارزیابی قرار گرفته است.
معاون پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) نمایندگی قم، ادامه داد: مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی در زمینه آیات‌الاحکام، سی کتاب به فارسی و عربی ذکر کردهاند که بیشتر آنها عربی است. در این میان، کتاب «آیات‌الاحکام در آثار امام خمینی(ره)» تدوین خود امام نیست و برداشت‌های امام از آیات آورده شده است که ممکن است اصلا این آیه در استخراج احکام توسط دیگران ذکر نشده باشد. این یکی از چیزهایی است که خیلی برجسته شده است.
پویا تصریح کرد: یکی از ممیزات اندیشه امام در خصوص آیات الاحکام عنوان داشتن خطابات قانونیه در قرآن است که ایشان از خطابات قرآنی استفاده کردهاند و می‌توان گفت امام اولین بار بود که این عبارت را به کار برده‌اند و خطابات عام قرآنی را که با «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ»، یا «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» و مشابه اینها را با اصطلاح خطابات قانونی به کار برده‌اند.
معاون پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) نمایندگی قم، ادامه داد: برخی از آیات نیز بسامد زیادی را در فقه امام داشته است مثلا آیه مشهور «وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا»(بقره، 275) 25 مورد،«لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ»(نسا، 29) 28 مورد، «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ » (مائده،6) 33 مورد استفاده کردهاند. همچنین ایشان از آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» (مائده، 1) 80 مورد در آثار مختلف‌شان بهره برده‌اند.
پویا افزود: تفاوت دیگر امام، نگاه خاص فقهی به این آیات است. مثلا اینکه «بسم الله» جزء سوره است یا نه یکی از این مباحث است که اگر باشد، مسائل فقهی خاصی را خواهد داشت. اینکه اگر بسم الله جزء سوره هست، وقتی مکلف هر سوره‌ای را بعد از حمد بخواند، باید بسم الله را به نیت همان سوره بگوید و اگر نخواند باید برگردد و دوباره بسم الله را بگوید.
وی در خصوص تعداد آیات‌الاحکام گفت: در این زمینه بین علما اختلاف وجود دارد. مرحوم آیت‌الله معرفت در درس‌های علوم قرآن‌شان معتقد بودند که همه آیات قرآن آیات‌الاحکام است و ما می‌توانیم از همه آیات به عنوان حکم استفاده بکنیم. نگاه دیگر آن است احکام خاصی که احکام شرعی فردی را شامل می‌شود آیات الاحکام است و این آیات در توضیح المسائل‌ها است که در حدود 500 آیه خواهد بود. اما با استدلال‌هایی که آیت‌الله معرفت کردهاند و یا امام در این زمینه دلایلی را مطرح کردهاند، معلوم است که آیات الاحکام بیش از اینها خواهد بود.
پویا در پاسخ به این پرسش که آیا آیاتی که مورد استفاده امام قرار گرفته است از همین موارد است، گفت: بله، این آیات در همین 500 آیه است اما استنباطات جدیدی از آنها توسط امام صورت گرفته است. چون امام به همه ابواب فقهی کتاب ننوشته است، فقط فتوای‌شان را بیان کردهاند و چون اینها باید مستند بشود تا آیه و روایتش در بیاید.
معاون پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) نمایندگی قم، در خصوص کتاب «آیات‌الاحکام در آثار امام خمینی(ره)» گفت: این کتاب در یک جلد و در 796 صفحه با قطع وزیری منتشر شده است. در این کتاب، آیه و استنباط امام از آنها آمده است. این کتاب مانند سایر کتب آیات الاحکام است و نشان‌دهنده نگاه فقیه به آیات قرآن و نحوه استنباط فقهی از آن و چگونگی مستندسازی احکام فقهی از آیات قرآن است که منش و روش فقیه را از این زمینه نشان می‌دهد و طبیعی است که ایشان از روایات نیز استفاده کردهاند و ارجاع روایات فقهی به آیات و در نتیجه تشخیص صحیح و باطل‌بودن روایات را هم نشان می‌دهد.
معاون پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) نمایندگی قم، در پاسخ به این پرسش که آیا اتخاذ رویکردی خاص در خصوص ولایت فقیه تاثیری در نگاه امام به آیات‌الاحکام داشته است؟ گفت: استنباط امام در مسئله ولایت فقیه بیشتر مستند به کل قرآن و سیره و منش پیامبر(ص) و ائمه(ع) است، با این نگاه امام مثلا اولی‌الامر را جوری معنا می‌کنند که دیگران آن طور معنا نمی‌کنند و حتی محدود می‌سازند. امام معتقد به دایره وسیع قدرت ولایت فقیه بوده است و وقتی به این آیه نگاه می‌کنند، تبیینی متفاوت ارائه می‌دهند و دایره «اولی الامر» را توسعه می‌دهند که نتیجه‌اش بحث ولایت فقیه می‌شود که در گستره حکومتی، اجتماعی، سیاسی و جهانی و نه تنها امور شخصی اختیار دارد.
پویا در پایان گفت: با این نگرش فقهی، امام گرایش دارد تا آیات بیشتری را به عنوان آیات الاحکام در نظر بگیرد که بخشی از آنها خطابات قانونی است که نشان‌دهنده حاکمیت پیامبر و فقیه با حفظ جایگاه حاکمیت الله در صدر است. طبیعی است این خطابات برای اجرایی شدن نیازمند حکومت از جانب فقیه خواهد بود.
