مهارت های تفکر انتقادی را تمرین کنیم
انتقاد دلسوزانه، عالمانه و سازنده را بارها از زبان رهبر معظم انقلاب شنیده ایم که ایشان تاکید کردند: «هر کسی یک حرف انتقادی زد، فوراً نگوئیم او با نظام مخالف است، او چنین است؛ نه، خیلی از نظرات انتقادیِ گزنده از روی دلسوزی است».
وقتی رهبر معظم انقلاب از بوسه بر دهانی سخن می گوید که از روی دلسوزی انتقاد باز می شود، دیگر جایی برای توصیف و جایگاه نقد باقی نمی گذارد، ولی باید حواسمان به انتقاد تخریبی که به گسترش بدبینی در فضای کشور می انجامد، باشد.
اگر آنگونه که سکاندار کشتی انقلاب اسلامی معتقد است، انتقاد باید به معنی عزم و نیت برای پیمودن آینده پرتلاش و افتخارآمیز کشور باشد، پس همه باید منتقد باشیم و تلاش کنیم تا فرهنگ نقد و نقدپذیری را در جامعه نهادینه کنیم.
خبرگزاری جمهوری اسلامی به همین منظور در میزگردی با عنوان امر به معروف و نهی از منکر و مهارت های تفکر انتقادی با دعوت از حجت الاسلام جلال نوری پژوهشگر رسانه و دین و رضا بازرگان کارشناس مهارت های زندگی، نگاهی دیگر به زوایای این موضوع داشت.
** تفکر انتقادی به رشد و تعالی می انجامد
حجت الاسلام جلال نوری گفت: خدا انسان را تکریم کرده و به او عقل و اندیشه داده تا با بررسی به رشد برسد و روح دین نیز جنبه انتقادی دارد و نه چاپلوسی و به طور کلی دین برای تذکر آمده و شرافت، هویت اجتماعی، پیشینه تاریخی و هویت دینی ما این است که در تفکر انتقادی به رشد و تعالی می رسیم.
وی افزود: حب نفس و حب ذات اجازه نمی دهد کسی ایراد و عیب ما را بگوید،لذا عموم مردم دوست دارند به سمت مداحی و ستایش بروند که در چنین مواردی انحراف به وجود می آید و دین نقش خود را با تذکرات و راهنمایی ها ایفاء می کند.
این پژوهشگر مذهبی اضافه کرد: پیامبران تذکر می دادند که سلطنت فرعونی نباید انسان را از ارزش های واقعی او دور کند.
** انتقادپذیری، پله ترقی در جامعه
نوری با بیان روایتی از امام صادق (علیه السلام) که فرمود «بهترین برادران من کسانی هستند که عیب هایم را به من هدیه دهند» گفت: تفکر انتقادی میان بزرگان و اندیشمندان در چارچوب نظام فرهنگی جایگاه خوبی دارد، ولی در میان مردم این گونه نیست. یعنی وقتی کسی تذکر می دهد، مبنای آن اصلاح است ولی در متن روابط اجتماعی نمی پذیریم.
وی انتقادپذیری را پله ترقی در جامعه دانست و گفت: کسانی که اهل مداحی هستند، هر چند پست و مدیریت به دست آورند، ولی به رشد واقعی نمی رسند و کسانی که اشتباهات خود را می پذیرند، به رشد حقیقی دست خواهند یافت.
این کارشناس مذهبی معتقد است که مشکل در این زمینه در بحث های اندیشه ای و تئوری نیست بلکه در رفتار ماست.
وی تاکید کرد: حتی امروز می بینیم منبری های ما کمتر به آسیب شناسی و نقاط انحرافی می پردازند، در حالی که بزرگانی همچون استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری با شناسایی عیب های فرهنگی و اجتماعی زمان خود با بیانی صادقانه و منصفانه، نقاط انحراف و اشتباه را نشانه می رفت.
وی همچنین گفت: انتقادها در جریان های سیاسی رنگ و بوی سیاسی به خود می گیرد و ما فکر می کنیم برخی می خواهند در قالب انتقاد، به تخریب ما بپردازند ولی باید قبول کنیم انتقاد، همچون صیقل دادن آهن زنگ زده و شخم زدن زمین است و متاسفانه هنوز این موضوع در جامعه ما نهادینه نشده است.
** تفکر انتقادی را در ویترین گذاشته ایم
نوری گفت: همه منتظران ظهور حضرت ولیعصر(عج) عاشق او و در شوق انتظار او هستند ولی باید قبول کنیم اگر آن امام غایب است به دلیل ایرادهایی است که در منتظران آن حضرت وجود دارد و لذا می توان گفت نوع تربیت دینی و نگاه های ما ایراد دارد.
وی افزود: ما هنوز نتوانسته ایم یک مدینه فاضله را تعریف کنیم و نباید انتظار داشته باشیم در زمانی که رفتارهای ما اصلاح نمی شود، امام زمان(عج) فقط با دعا یا معجزه ظهور کند و لذا ما تفکر انتقادی را در ویترینی گذاشته ایم و از آن فرار می کنیم. چون ساختار اداری و رسانه ای ما این گونه است.
این کارشناس رسانه از فرهنگ ترافیک به عنوان نمونه یاد کرد و گفت: رفت و آمدهای ما نشان دهنده رفتار دینی ما نیست. البته آموزش های غیرمستقیم آغاز شده ولی تا فرهنگ سازی و نهادینه کردن آن فاصله داریم که این فرهنگسازی از کودکی باید نهادینه شود.
** متون دینی را در زمینه تفکر انتقادی نهادینه کنیم
وی در ادامه گفت: با توجه به منابع فراوان دینی و وجود هزاران آیه و روایت و همچنین حکایت های نقل شده می توان گفت از نظر منابع، غنی هستیم ولی نکته مهم این است که در پیاده سازی موفق نبودیم. مثلا در حوزه فیلم کودک و نوجوان و کتاب کودک می توان سخنان معصومین (ع) را برای کودکان نهادینه کرد.
نوری افزود: جامعه امروز یک جامعه رسانه ای است و فرزندان ما در دامان رسانه بزرگ می شوند و وظیفه و رسالت رسانه، نقد است که معمولا نقد خطاب به بالاتر صورت می گیرد و اگر به پایین تر باشد، نصیحت است.
** تفاوت انتقاد و نصیحت
وی اضافه کرد: در سیره اهل بیت (علیه السلام) امر به معروف و نهی از منکر اینگونه بوده که هنگام عبور از کنار گناهکاران، آنان را نصیحت می کردند ولی نسبت به حاکمان، امر و نهی می کردند و ما به صورت وارونه عمل می کنیم. یعنی در مقابل کوچکترین ایراد، به جای نصیحت و ارشاد، نگاه تحکمی داشته ایم.
وی با بیان این که «امر» از نظر ادبی نگاهی از بالاتر نسبت به پائین تر است، تاکید کرد: ما نسبت به پائین تر خود که یک ضعف اجتماعی و خلاء فکری دارد، باید راه نصیحت و موعظه را در پیش گیریم و در این نوع از بیان باید به دنبال ارتباط و نه تقابل بود.
** انتقاد در دیدگاه مدیر و رئیس
نوری همچنین گفت: امر به معروف در دستگاه های اداری باید بر مبنای شایسته سالاری، پاسخگویی و قانونمداری که جزو شاخص های سلامت اداری است، صورت گیرد و اگر این سخنان حضرت امام خمینی (ره) که فرمود «من خادم مردم هستم و مردم ولی نعمت ما هستند»، در بدنه مدیران و مسئولان نظام نهادینه شود، کسی خود را رئیس نمی داند.
وی درباره تفاوت مدیر و رئیس گفت: مدیر یعنی اداره کننده یک مجموعه که ممکن است فردی بهتر از او نیز در میان آن افراد وجود داشته باشد ولی رئیس یعنی حاکم و ما بحث های تربیتی را به سمت حاکمیتی برده ایم.
این پژوهشگر حوزه رسانه افزود: فساد اداری از زمانی آغاز می شود که مدیران خود را رئیس بدانند نه خادم مردم و یکی از مهمترین خلاء ها در این زمینه تربیت رسانه است. مثلا آموزش و پرورش هزاران مساله را به کودکان و دانش آموزان آموزش می دهد ولی هیچگاه نگفته که با پدر و مادر یا همنوع خود چه نوع رفتاری داشته باشد.
** نظام رسانه ای و تربیتی در راستای نقد
وی بر ضرورت ایجاد تحول در نظام رسانه ای و تربیتی تاکید کرد و گفت: یکی از اشتباهات بزرگ فرزندان ما این است که فقط مشغول به درس هستند و از محیط مدرسه به صورت استریلیزه و کانالیزه وارد اجتماع می شوند و چون آمادگی ندارند، در تربیت آنان مشکل ایجاد می شود.
نوری همچنین گفت: سند تحول بنیادین آموزش و پرورش را می توان یک سند کلیشه ای دانست و در واقع تحولی اتفاق نیافتاده و زمانی این تحول اتفاق می افتد که کودک با واقعیت های جامعه، هنر «نه» گفتن، نحوه مبارزه با فقر و درک کردن شرایط اجتماعی رو به رو شود.
وی در ادامه گفت: ممکن است بسیاری از جوانان به برخی مسائل انقلاب معترض باشند در حالی که نمی دانند این انقلاب برای آقایی و عزت ملت ایران بوجود آمده و باید در این زمینه هزینه داد که مشکلات و تحریم ها جزیی از آن است ولی چون نتوانستیم این مساله را نهادینه کنیم، جوانان منتقد هستند.
نوری از روزنامه دیواری های دانش آموزان در مدارس به عنوان محلی برای اعلام نقطه نظرات و مشکلاتشان یاد کرد و گفت: در گذشته در هر مدرسه یک گروه تئاتر تشکیل می شد تا نقاط ضعف را شناسایی کند و بر اساس آن به بازی می پرداختند و هنر نمایش و سینما این است که آسیب ها و ایرادهای یک رفتار و تربیت را به جامعه نشان دهد.
وی افزود: کارتون های دهه های قبل مسائل تربیتی را بیشتر آموزش می دادند و حتی مسائل اخلاقی را نهادینه می کردند. مثلا در کارتون پینوکیو، زشتی دروغگویی و تفکر حیله گری و مکر به کودکان آموزش داده می شد.
نوری با بیان این که در سبد آماری رسانه ای تولیدات کمی در حوزه کتاب، مجله، نشریه و برنامه های کودک مبتنی بر ادبیات ایرانی و اسلامی داشته ایم، افزود: اگر اروپاییان از زبان حیوانات در کارتون ها سخن می گویند در واقع از کلیله و دمنه یاد گرفته اند ولی ما نتوانسته ایم داشته های خود را در سبد آمار رسانه ای برای نهادینه کردن فرهنگ انتقادی پیاده کنیم و دائما کلیشه ای و شعاری عمل کرده ایم.
وی همچنین گفت: نسلی که در این دهه تربیت می شود، تفکر انتقادی را برنمی تابد و این مساله باعث پسرفت جامعه خواهد شد و لذا سرمایه گذاری در حوزه کودک و نوجوان را باید از حوزه رسانه به ویژه صدا و سیما و دولت درخواست کرد. چون بازخورد بخش خصوصی در این زمینه کم است و کمتر حاضر به سرمایه گذاری می شوند.
این پژوهشگر مذهبی اضافه کرد: کمتر کسی حاضر می شود کالای فرهنگی برای کودکان خود بخرد، در حالی که برای اسباب بازی حاضرند، سرمایه گذاری کنند ولی ما صبر می کنیم تا شخصیت فرزندانمان شکل بگیرد و آن زمان به راحتی نمی توان تفکر انتقادی را در آنان پرورش داد.
** رسانه ها هزینه انتقاد را کاهش دهند
نوری گفت: باید تلاش کنیم تا ساختار نظام رسانه ای به این سمت حرکت کند که هزینه انتقاد کردن پایین بیاید درحالی که امروز هزینه انتقاد کردن در کشور ما بسیار بالاست.
وی با اشاره به نقش تربیتی دانشگاه ها و تاثیر هدایتی حوزه های علمیه گفت: حوزویان کمتر در حوزه آموزش و پرورش و دانشگاه ها نقش آفرینی می کنند و تولیدات محصولات فرهنگی کمتری دارند، درحالی که هدایت و آموزش دو مساله جداست و باید کاری کرد که جامعه به منابع غنی خود مراجعه کند و افکار عمومی بر اساس آن مطالبه گر باشند.
** روش های تفکر انتقادی را رسانه ای کنیم
نوری خواستار برپایی همایش هایی برای بررسی روش های تفکر انتقادی شد و گفت: یکی از رسالت های رسانه ها و مطبوعات این است که کاری کنند تا دستگاه ها هر سال همایش های برگزار شده را از دیدگاه انتقادی بررسی کنند.
وی افزود: خلاء ما در حوزه تفکر انتقادی، روش مند کردن مبانی است و لذا پیشنهاد می دهم
تا شاخص ها و روش هایی که می تواند تفکرات انتقادی را نهادینه کند از سوی رسانه ها اعلام شود و با برگزاری همایش و تالیف مقالات، شاخص های اصلاح در حوزه های مختلف را تعریف و ایرادهای آن را شناسایی کرده و مدیران این حوزه ها را مورد خطاب قرار دهند.
این پژوهشگر مذهبی در ادامه گفت: نخبگان و صاحبنظران در چنین همایشی می توانند مشکلات مختلف را در حوزه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مانند آن مورد بررسی قرار دهند و رسانه ها و مطبوعات بسته های رسانه ای را برای حوزه های مختلف آماده کرده و روش ها و شیوه های استخراج شده را تدوین کنند.
وی تاکید کرد: البته مجامع دانشگاهی از مجامع مدیریتی فاصله بسیاری دارد و باید این فاصله را کم کرد ولی اولین نکته در مساله نقد این است که تفکر انتقادی به عنوان یکی از مباحث بسیار بنیادین رشد و توسعه مطرح است و همانگونه که یک باغبان تا علف های هرز را از بین نبرد، به باغی زیبا و پرگل دست نخواهد یافت، باید قبول کنیم با تفکر انتقادی باغ تربیت اجتماعی و ساختار فرهنگی می تواند به سمت رشد و توسعه حرکت کند.
** انتقاد یا انتقام
رضا بازرگان دانش آموخته رشته حقوق عمومی نیز با اشاره به سوابق نقادی از نظر تاریخی گفت: نقد به سه هزار سال قبل در یونان باستان برمی گردد که مردم شهریاران را نقد می کردند.
وی ادامه داد: البته باید بدانیم نقد با نفی تفاوت دارد و معنای آن تفکیک سره از ناسره است و اول با تشویق نکات مثبت آغاز می شود که پذیرش توسط طرف مقابل را به همراه دارد. به همین دلیل در افکار توسعه یافته تر انتقاد، مساوی ارتباط است و نه انتقام.
مدرس مهارت های زندگی در ادامه با لزوم نقد در فضای اداری و اجرایی کشورها اشاره کرد و یادآور شد: اواخر دهه 70 میلادی الگوی مهارت های زندگی بر اساس 12 اصل مطرح شد که تفکر نقادانه یکی از آنهاست. بعدها هم الگوهای دیگری ارائه شد و کار تیمی، تصمیم سازی، ارتباط گیری موثر، طرح ریزی و تفکر انتقادی باز هم در آن وجود دارد.
** امر به معروف یعنی کانون قدرت را رصد کنیم
بازرگان، تفکر انتقادی را به این شکل تعریف کرد که مردم باید یاد بگیرند کانون قدرت را رصد و از آن انتقاد کنند که در اسلام به امر به معروف و نهی از منکر تعبیر شده است. در حالی که در جامعه ما معمولا بعد از طرح موضوع امر به معروف به جای اینکه هرم اصلی قدرت را نقد کنند به سراغ موارد کوچک می روند.
مدیر کل فرهنگی و اجتماعی ستاد امر به معروف و نهی از منکر با انتقاد از بعضی شیوه های امر به معروف گفت: معمولا به جای درست گویی، درشت گویی کرده ایم به رغم اینکه اصل هشتم قانون اساسی مربوط به امر به معروف است ولی هنوز این فریضه زمین مانده است. زیرا بیشتر به جای یارگیری دنبال مچ گیری هستیم.
بازرگان اضافه کرد: نباید فراموش کنیم که اگر کانت، این فیلسوف فرانسوی روزی گفت «من فکر می کنم، پس هستم» شعار اسلام این است که «نقد می کنم پس هستم».
وی با تاکید بر اینکه تفکر نقادی را باید از کودکی در افراد پرورش داد، تصریح کرد: یک فرد نقاد چهار خصوصیت دارد؛ پاسخگویی، نصیحت پذیری، دلسوزی و مسئولیت پذیری.
بازرگان در پاسخ به این پرسش که چرا نتواسته ایم امر به معروف را در کشور نهادینه کنیم گفت: دنیا امروز بر اساس آموزش ادره می شود و شعار امسال یونسکو این است که در همه چیز برای آموزش صرفه جویی کنیم.
این کارشناس حقوقی افزود: پاشنه آشیل فرهنگی در جمهوری اسلامی دبستان ها و دبیرستان ها هستند نه دانشگاه ها و دانش آموزان در مدرسه یاد می گیرند که ملون باشند، زیرا احساس می کنند که چنین افرادی در جامعه موفق هستند.
** ضرورت همراهی نقد با پیشنهاد
وی مشکل دیگر را در نهادینه نشدن فرهنگ امربه معروف اینگونه توصیف کرد که مخرج مشترک تفکر انتقادی و امر به معروف دو فرهنگ است؛ تذکر و تشکر که ما در این موارد مشکل داریم.
بازرگان افزود: از یک طرف کسی را تشویق نمی کنیم، زیرا می گوییم پررو می شود و از طرف دیگر نقد نمی کنیم تا دوستان مان از ما دلخور نشوند یا رابطه مان به هم نخورد.
مدرس مهارت های زندگی با تاکید بر اهمیت آموزش فرهنگ امر به معروف از کودکی گفت: انیمیشن، کتاب، فیلم و سریال های کودکان باید این فرهنگ را جا بیاندازند و به همین دلیل است که اکنون ضریب عصبیت و پرخاشگری در جامعه ما بالاست.
این استاد دانشگاه جامع علمی و کاربردی خاطرنشان کرد: باید به کودکان مان یاد بدهیم که درست و بجا از کلمه «نه» استفاده کنند، باید مهارت فردیت و قاطعیت را بیاموزند که مهارت تفکر انتقادی نتیجه آن است.
وی یکی دیگر از آسیب های نقد را خارج شدن از محور اعتدال و احترام دانست و افزود: نقد باید با پیشنهاد همراه باشد و ساحت امر به معروف حوزه محدودیت نیست بلکه ساحت اعلام مهارتی به نام نقد و نصیحت است و فرد آمر یا نقاد نباید در مقام موضع گیری برآید.
** مشکلی به نام بی تفاوتی
این کارشناس حقوق عمومی با ابراز نگرانی از بروز اصل بی تفاوتی در جامعه گفت: بسیاری از مشکلات این است که این اصل وارد انگاره ها و اندیشه های شهروندان ما شده است.
به گفته بازرگان، برای جا افتادن مهارت تفکر انتقادی باید به کودکان آموزش دهیم، فرد نقاد را تشویق کرد و نگاه تعمیری به جای نگاه تعویضی به جامعه داشته باشیم. همچنین نگاه انتقادی باید به یک برتری تبدیل شود همانطور که اکنون داشتن نوعی از خودرو، منزل یا گوشی تلفن همراه برتری است. ضمن آنکه تعهد باید از نوک هرم به جامعه تزریق شود.
** کلید اجرایی کردن فرهنگ نقادی در دستان حوزیان و دانشگاهیان است
بازرگان در پاسخ به این سوال که چرا فرهنگ نقادی که از امر به معروف گرفته شده در غرب به این اندازه رواج دارد و ما نتوانسته ایم آن را نهادینه کنیم نیز گفت: آنها به خوبی توانسته اند قواعد آسمانی اسلام را به قوانین زمینی تبدیل کنند. ما نتوانستیم در حوزه علوم انسانی، قواعد و احکام دینی را با امور دنیایی گره بزنیم و فاصله زیادی در این زمینه وجود دارد و دانشگاه و حوزه باید در این زمینه همکاری کنند.
** ضرورتی به نام جزییات
وی مشکل دیگر در این زمینه را توقف جامعه ایرانی در کلیات دانست و گفت: ما صرفا به صورت کلی می گوییم که باید انسان خوبی باشیم، اما ذهن انسان به جزئیات نیاز دارد ولی ما حتی در معرفی الگوی مطرح و امروزی و شاخص مانند یک مدیر انقلابی کم کاری کرده ایم.
بازرگان در پایان اظهار کرد که ماه مبارک رمضان فرصت خوبی است تا نقدپذیری را ترویج و آغاز کنیم زیرا در این ماه آستانه تحمل بالاتر است.
فراهنگ**9157**1003**1027
