ایران؛ از دولت حائل تا سرزمینی نیمه مستعمره

ایران در طول تاریخ خود به واسطه داشتن ظرفیتهای بالقوه و بالفعلش و همچنین موقعیت ویژه و منحصر به فردی که داراست همواره مورد تعدی و تعرض قدرتهای جهانی قرار گرفته است و در مواردی مجبور به پرداخت غرامتهای سنگین و جدا شدن بخشهایی از سرزمینش شده است

بخش تاریخ تبیان

یکی از کشورهایی که در طول چند سده گذشته و به ویژه در دوران معاصر همواره چشم طمع به ایران داشته و از هر فرصتی برای ضربه زدن به منافع ایران استفاده کرده کشور انگلستان است. به نحوی که ذهنیتی منفی از این کشور در میان افکار عمومی مردمانمان و حتی نخبگان سیاسی پدید آمده است. با این حال اگر بخواهیم تاریخچه نقش این کشور را در تاریخ معاصرمان به صورتی اجمالی بررسی کنیم باید به نقطه عطفی اشاره کنیم که سبب تغییری استراتژیک در رویکرد این کشور به ایران شد. کشف نفت، که از آن به طلای سیاه تعبیر می شود سبب گردید ایران از کشوری که به عنوان سد نفوذ و بازیگر حائل میان روسیه و هندوستان بود، به بازیگر نیمه مستعمره پس از کشف نفت تبدیل گردد. بدین ترتیب مطلب زیر به دو قسمت تقسیم می شود. در ابتدا به روابط دو کشور پیش از کشف نفت پرداخته خواهد شد و در قسمت بعدی جایگاه و اهمیت نفت، در تغییر نوع رابطه ایران و انگلیس مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

ایران به عنوان سد نفوذ و بازیگر حائل میان هندوستان و روسیه
اگر بخواهیم از روابط ایران و انگلیس بگذریم، شاید بتوان سرآغاز روابط ایران و انگلستان در دوران معاصر را به جنگهای ایران و روسیه گره زد هنگامی که طی دو جنگ تحقیر آمیز بخشهای مهمی از کشور جدا شد و تمامیت سرزمینیمان و نقشه جفرافیایی کشورمان تحت تاثیر این تحولات قرار گرفت. در پایان این جنگها که به انعقاد قرارداهای ننگین منتهی شد نقش انگلستان در ایران پر رنگ گردید. به عبارت دیگر هر وقت که پای منافع انگلیسیها در میان بود آنها دست به کار می شدند و بدون در نظر گرفتن منافع ملی ایران زمینه های قرارداد مابین ایران و روسیه را فراهم می آوردند. در واقع انگلستان تنها قدرتی بود که از جنگهای ایران و روس، و ضعیف و گرفتار شدن هر دو طرف جنگ نفع می برد، چرا که از نظر آنها نه تنها روسیه، بلکه یک ایران قوی هم برای مستعمرة حیاتی این کشور یعنی هند، تهدید تلقی می شد. پس باید هر دو کشور درگیر یک جنگ طولانی و فرسایشی می شدند. با این حال در رقابتهای استعماری بین سه کشور انگلیس، روسیه و فرانسه در اوایل قرن نوزدهم، و دسته بندیها و دشمنیهای حاصل از آن، انگلیسیها در مقاطعی در کنار روسها قرار گرفتند تا با کمک نظامی این کشور بتوانند بر مهم ترین تهدید خود یعنی ناپلئون غلبه کنند. از طرف دیگر از نظر انگلیسیها روسیه فقط تا حد معینی که برای هند خطری نداشته باشد می توانست در خاک ایران پیشروی نماید. به همین جهت هم در موقع مقتضی وارد عمل شده و زمینة انعقاد معاهدات مزبور را فراهم می ساختند.

اما رویداد دیگری که نقش انگلستان را در سیاست آن روزگار ایران به خوبی نشان می دهد مسئله جدایی هرات از ایران در پی سربرآوردن شورش از این منطقه بود. در حقیقت با وقوع جنگهای ایران و روس، شورشهایی در ناحیه شرق به خصوص خراسان و هرات به وقوع پیوست. با پایان یافتن جنگهای ایران و روس، عباس میرزا با فرو نشاندن شورشهای ناحیه خراسان برای تأدیب کامران میرزا، حکمران هرات سپاهی به فرماندهی محمد میرزا به هرات گسیل کرد. محمد میرزا به دلیل مرگ پدر(عباس میرزا) موفق به تصرف هرات نشد. با به قدرت رسیدن محمد میرزا وی تصمیم قاطع بر تصرف هرات گرفت. در این میان، انگلیسیها از شاه خواستند که از فکر حمله به هرات منصرف شود. انگلیسیها که به فکر حفظ مستعمره خود هندوستان بودند، از تصرف هرات واهمه داشتند. برای همین افسران نظامی خود را به هرات فرستادند تا از هرات در برابر ایران دفاع کنند. به همین دلیل با حمله محمدشاه به آنجا، افغانها توانستند به مدت ده ماه در برابر سپاه ایران مقاومت کنند و در نهایت نیز محمدشاه با وجود عواملی همچون هجوم انگلیسیها به جزیره خارک، عدم همکاری روسها، شورشهای داخلی و ... موفق به تصرف هرات نشدند.

انقلاب مشروطه از دیگر نقاط عطف تاریخی بود که نقش انگلستان در آن به خوبی مشاهده می شود. در جریان انقلاب مشروطه و بست نشینی علما در حرم حضرت عبدالعظیم تعدادی محدود نزدیک چهل نفر به سفارت انگلستان پناه بردند. این تعداد در روزهای بعد به نزدیک پانزده هزار نفر رسید. بدین ترتیب سفارت انگلستان توانست هدایت جریان اعتراضی را به دست گیرد. آنها از یک سو مانع ورود نمایندگان دولت ایران به سفارت شده و ارتباط متحصنین را با دولت قطع کردند و از طرف دیگر با ایجاد نقش وساطت میان متحصنین و دولت ایران هر مذاکره ای می بایست با حضور و توسط سفارت انگلستان انجام می گرفت. بدین ترتیب انگلیسیها به خوبی سیاست خود در مورد ایران را به پیش می بردند.

در همین مقطع و همزمان با کشف نفت یا کمی پیش از آن در اوت 1907 انگلستان و روسیه معاهده ای امضا کردند که اختلافاتشان را در مورد تبت، افغانستان و ایران حل و فصل می کرد. افزایش خطر آلمان موجب امضای این معاهده شد که بعدها به اتحاد این دو انجامید. این معاهده به زیان ایرانیانی بود که در برابر مداخلات روزافزون روسیه، به کمک انگلستان چشم داشتند. این معاهده ایران را به سه حوزه تقسیم می کرد: شمال و مرکز ایران، از جمله تهران و اصفهان در حوزه نفوذ روسیه قرار می گرفت، جنوب شرقی در حوزه نفوذ انگلیس، و ناحیه بین این دو، منطقه بی طرف نامیده می شد. عجیب آن که ناحیه ای که در سال 1908 در آن نفت پیدا شد، در منطقه بی طرف بود.

ایران بازیگر نیمه مستعمره پس از کشف نفت

کشف نفت در ایران توسط شرکتی که توسط ویلیام دارسی تاسیس شده بود، رقم خورد. اگرچه این شرکت در اولین حفاریهای خود در قصرشیرین و حوالی آن نتوانست به نفت دست یابد اما سرانجام در خوزستان به نفت رسید. اینگونه بود که شرکت نفت ایران و انگلیس تاسیس شد. با تاسیس این شرکت نوع رابطه سیاسی میان ایران و انگلیس نیز دچار یک تحول تاریخی شد. ایران که تاکنون  دولت حائلی برای عدم نفوذ به منبع اقتصادی انگلیس(هندوستان) بود، اکنون خود به عنوان منبع اقتصادی برای این کشور تبدیل شده بود؛ با همه این احوال همسایگی این کشور با روسیه، به انگلیسیها اجازه نمی داد، مستقمیا به استعمار آن بپردازند و در بهترین شرایط می بایست با ایران رابطه ای کج دار و مریز را تجربه کنند. از این جهت می توان رابطه دو کشور را نیمه استعماری توصیف کرد.

البته شانس با قدرت گیری هژمون جهانی نیز یار بود. با حذف ناپلئون از صفحه تاریخ، دو قدرت روس و انگلیس غیرمستقیم حوزه نفوذ همدیگر را در شمال و جنوب ایران به رسمیت شناختند. در پایان جنگ جهانی اول، متفقین به پیروزی نهایی رسیدند و با عهدنامه صلح ورسای (1919) جهان را میان خود تقسیم کردند. دولت انگلیس فرصت را غنیمت شمرد و با بهره گیری از خلأ نیروهای روسیه در ایران، بعد از انقلاب کبیر روسیه (1917) در این کشور، و شکست رقبایش یعنی آلمان و عثمانی، در مناطق مختلف جهان ازجمله در ایران به انجام اهداف دیرین خود برخاست. در عین حال آن ها به دنبال کاهش تعهدات نظامی خود در خاورمیانه بودند. در این مورد، دولت انگلیس به طور محرمانه با وثوق الدوله، نخست وزیر وقت، وارد مذاکره ای شد که شباهت بسیاری به قرارداد تحت الحمایگی داشت. این قرارداد در ذیقعده 1337/ اوت 1919 بین وثوق الدوله و سرپرسی کاکس وزیرمختار انگلیس به امضا رسید.به موجب این قرارداد نظارت بر تشکیلات نظامی و مالی ایران منحصراً در دست مستشاران انگلیسی قرار می گرفت. به محض افشای مفاد این قرارداد در ایران، با مخالفت گسترده مردمی روبه رو گردید. این طرح و برنامه انگلیسیها به شکست انجامید و زمینه ایجاد کودتا را شکل داد.

در اسفند ماه 1299 رضاخان میرپنج به کمک انگلیسیها توانست کودتایی ترتیب دهد و بدین ترتیب قدرت را در دست گیرد. به تعبیر فوران دولت کودتا بهترین گزینه در برابر قرارداد غیر عملی 1919 بود، کودتایی که دولت مقتدر را به عرصه قدرت رهنمون می کرد و این دولت هم می توانست با جنبشهای رادیکال داخلی مقابله کند و هم جلوی پیشروی احتمالی قوای شوروی را بعد از تخلیه کشور از نیروهای انگلیسی بگیرد. رضاشاه خودش در سال 1303 گفت: انگلستان مرا به قدرت رسانید تنها به این سبب که نمی دانست با چه کسی دارد معامله می کند6. بنابراین اگر تا پیش از این روسها با انعقاد قرارداد گلستان و ترکمنچای قدرت مرکزی را در ایران مستقیما زیرسایه خود برده بودند، حالا با به هم خوردن بازی و به علاوه کشف نفت این انگلیسیها بودند که تلاش می کردند تا ارکان سیاست در ایران را تحت نظارت و سیاستگذاری خود قرار دهند.

با همه این احوال حتی رضاشاه نیز به دلیل آنکه نشان دهد به عنوان عامل انگلیس در ایران فعالیت نمی کند، در سال 1312 به لغو یکجانبه قرارداد دارسی اقدام نمود. اهمیت نفت برای انگلیسیها به اندازه ای بود که بدون حتی لحظه ای تردید در مقابل لغو قراداد واکنش نشان دادند. شاید بتوان مدعی شد در این دوره نفت مهمترین کالای اقتصادی جهان بود. بعدها، واکنش انگلیسیها در مقابل ملی شدن صنعت نفت را می توان، به عنوان اهمیت این کالا و نفوذ آنان در ایران دانست. با کودتای 28 مرداد و قرارداد کنسرسیوم نفتی با ایران، نفت ایران بر سر چاه به دست شرکتهای چندملیتی می افتاد. اگرچه حکومت کودتا مدعی شد که این قرارداد با ملی شدن نفت منافاتی ندارد و ایران خود صادر کننده نفت است، اما کشور ما در هیچ یک از حوزه های حفاری، استخراج، حمل و نقل و فروش حق اظهار نظر نداشت.