حماسه خرمشهر در قاب دوربین

در تاریخ سینمای دفاع مقدس فیلم های مختلفی را می توان برشمرد که به موضوع آبادان و آزادی خرمشهر پرداخته اند. " بلمی به سوی ساحل " رسول ملاقلی پور، "حریم مهرورزی" ناصر غلام رضایی، "کیمیا" و "دوئل "احمدرضا درویش ، "دکل" حسن برزیده ، "پوتین" عبدالله باکیده ، "روز سوم" محمد حسین لطیفی، "به کبودی یاس "جواد اردکانی ، "عصر روز دهم" مجتبی راعی ، "شب واقعه" شهرام اسدی و "کودک و فرشته" مسعود نقاش زاده از فیلم های سینمایی هستند که حماسه خرمشهر را دستمایه کار خود قرار داده اند و احتمالا در آینده هم فیلم و سریال هایی ساخته می شود که بازهم به این واقعه می پردازد . حماسه خرمشهر از حیث دراماتیک به چند وجه وابسته است .
حماسی بودن آن که غرور ملی و شکوه صبر و استقامت را در ذات خود پرورانده است به طوری که عظمت این شکوه در خاطره و حافظه تاریخی مخاطب به یادگار مانده و هنوز هم بازنمایی آن در قالب قصه ها و فیلم های مختلف ، جذاب و دیدنی است . اساسا حماسه به عنوان یک عنصر و مولفه نمایشی همواره در ادبیات ما مورد توجه قرار گرفته که شاهنامه فردوسی مصداق بارز آن است . داستان خرمشهر ، حماسه ای است که در تاریخ معاصر و به شکل ملموس برای بسیاری از مردم ما تجربه شده و آنان به شکل واقعی ، لذت شیرین احساس آزادی و غرور ملی و پیروزی و غلبه بر دشمن را لمس کرده اند . این حماسه به دلیل پشتوانه رئالیستی اش از امکان باورپذیری و بالطبع تاثیر گذاری بیشتری برخوردار است . واقعه آزادسازی خرمشهر، جزئیات نمایشی عمیقی دارد که هر کارگردانی را وسوسه می کند تا آن را به تصویر بکشد . به عبارت دیگر ، می توان گفت که آزادسازی خرمشهر اتفاقی سینمایی است به این معنی که در بطن آن عناصر و مولفه های سینمایی از تعلیق و قهرمان و ضد قهرمان گرفته تا هیجان و قصه گویی و شخصیت پردازی و ساختار دراماتیک  در آن ، شرایطی را ایجاد کرده که حماسه خرمشهر بیش از وقایع و حوادث دیگر جنگ ، قابلیت سینمایی پیدا کرده است . ضمن اینکه این ماجرا به برجسته شدن سینمای ملی هم کمک کرده است . دفاع از خاک میهن و بازگرداندن قطعه ای از سرزمین مان که به دست دشمن افتاده بود ، سرشار از نشانه های ملی و احساسات ملی گرایانه در اثر سینمایی آن است .

حماسه خرمشهر انگیزه خوبی است تا قدرت نیروهای داخلی و ملی به رخ کشیده شود و مخاطبان ایرانی به واسطه همذات پنداری با این ماجرا، غرور ملی را تجربه کنند . سینمای دفاع مقدس در ایران ، رئالیستی ترین ژانر سینمایی به شمار می رود و حماسه خرمشهر عصاره ایدئولوژیک و تاریخی این واقعه در ابعادی کوچک تر است . اینکه چگونه می توان با تکیه بر ایمان و تدبیر به جنگ با دشمن رفت و بر آن پیروز شد . در واقع  ، فیلم هایی که به این حماسه پرداخته اند ، واجد موقعیت و قهرمان هایی هستند که مجازی ، سینمایی و یا تخیلی نیستند ، بلکه پرسوناژ هایی هستند که تصویر کوتاهی از قهرمان های واقعی جنگ را به تصویر می کشند که در حد اسطوره های ملی ارتقا پیدا کرده و به الگوی اخلاقی بدل شده اند و این در حالی است که قهرمانان واقعی نسبت به قهرمانان مجازی و سینمایی ، ارزش اخلاقی و تاثیر بیشتری برمخاطب دارند . شخصیت های این گونه از فیلم ها، قهرمانان خیالی نیستند بلکه تصویر واقعی جوانمردانی هستند که در نهایت به تصویر ذهنی مخاطب بدل شده و در خاطره آن ها باقی می مانند . هرچند در میان حماسه سازان  خرمشهر هنوز درباره محمد جهان آرا به عنوان سلسه جنبان این حماسه ، هیچ فیلم و سریالی ساخته نشده است و جای آن دارد که زندگی این قهرمان ملی به تصویر کشیده شود . اساسا بخش عمده ای از هویت این حماسه با نام و یاد و ایثارگری های این فرمانده بزرگ گره خورده است .

مسئله آزاد سازی خرمشهر  از نظر سینمایی ویژگی خاص دیگری هم دارد و آن کمک به شکل گیری جنگ شهری در سینمای دفاع مقدس است . اغلب فیلم های جنگی در سینمای دفاع مقدس به فضای جبهه ، توپ ، تانک و آتش و خون ختم می شود ، اما حماسه خرمشهر انگیزه ای است تا جنگ و مناسبات و پیامدهای آن در بستر شهر و جامعه شهری به تصویر درآید. امتیاز این کار در این است که وجوه متجاوزانه دشمن و مخرب بودن جنگ را برجسته تر می کند و احساس تعدی دشمن به خاک میهن بیشتر به مخاطب منتقل می شود . نمونه موفق این فرایند را در "روز سوم" و "کودک و فرشته" شاهد بودیم . وقتی دشمن پوتین خود را روی فرش خانه می گذارد  ، عمق فاجعه و دامنه تجاوز رونمایی می شود و مفهوم جنگ در لایه های عمیق تر خود به بیننده انتقال می یابد . در "کودک و فرشته" نیز عمق این فاجعه قابل ردیابی است. به ویژه اینکه پای کودک و نوجوان نیز به ماجرا باز می شود و معصومیت آن ها ، خشونت جنگ را بیشتر نمایان می کند . از جمله ویژگی جنگ شهری ، وجود نیروهای مردمی در دل حادثه است که بخش عمده ای از واقعیت اجتماعی و عاطفی جنگ را آشکار می کند .حماسه خرمشهر نمونه کاملی از یک جنگ شهری را به تصویر می کشد که هم سویه انسانی و عاطفی ماجرا و تاثیر جنگ بر ساختار اجتماعی را نشان می دهد و هم تصویر جامع تری از جنگ به نمایش می گذارد که ظاهر و باطن آن را می نمایاند .