جستاری در تبارشناسی پوستر

این نوشتار به صورت خلاصه به تاریخ تحولات پوستر در ایران می پردازد.

١. پیشینه پوستر در ایران

از دهه ١٩٦٠/ ١٣٤٠ ش، دو برادر ارمنی به نام های «موشخ سروری» و «ناپلئون سروری» و یک مهاجر سوئدی به نام «فردریک تالبرگ»، پوستر به شکل غربی و امروزی را در ایران معرفی کردند. آنها پس از مهاجرت به تهران برای خود آتلیه های مستقلی برپا کردند و به طراحی گرافیک برای موضوعات مختلف و ازجمله پوستر پرداختند. اغلب، پوسترهای ایشان چاپ و تکثیر نمی شد. اعلان های سینمایی را برادران سُروری به صورت تابلویی برای سردرِ سینماها نقاشی می کردند و تالبرگ اعلان های تبلیغاتی خود را به صورت اسلاید روی شیشه کوچکی نقاشی و رنگ آمیزی می کرد و شب ها آن را بر پرده ای که سر کوچه برلن و در میان خیابان لاله زار برپا کرده بود، «پروژکسیون» می کرد. این شیوه کار او تا سال های ٤٠-١٣٣٠ ادامه داشت و تمام آگهی های سینمایی به همین طریق تهیه و قبل از نمایش فیلم در سینماها نشان داده می شد.
پس از ایشان و تا بعد از جنگ جهانی دوم، از ایرانیان کسی کار طراحی اعلان به شیوه امروزی را دنبال نکرد، اما واقعیت آن است که قبل از برادران سُروری و فردریک تالبرگ، شاید از بیش از ١٥٠ سال قبل تاکنون نوعی اعلان سنتی ٓ مذهبی در ایران طراحی و تکثیر می شده است. نقش اصلی این اعلان های سنتی ٓ مذهبی در ایران خوشنویسی است و اگر گاهی از تصویر در آنها استفاده می شود، حالت پس زمینه دارد و خط و خوشنویسی نقش اول را در شکل و رنگ آمیزی اعلان ها دارد. موضوعات این اعلان ها جملات مذهبی یا اسامی مقدسین دین یا جملاتی از معارف فرهنگ ایران، مانند فلاسفه و شعراست که خوشنویسی شده و با شیوه هایی سنتی، ترکیب و تزیین و رنگ آمیزی شده اند. تا زمانی که در قرن نوزدهم صنعت چاپ به طور گسترده در ایران ایجاد نشده بود، این اعلان ها به صورت دستی طراحی و خوشنویسی و تکثیر می شد، ولی بعد از گسترش صنعت چاپ، نمونه های متداول و معمول آنها را به وسیله چاپ سنگی تکثیر می کردند.
در سال ١٣٢٤ تئاتر آذربایجان در تبریز بنا شد. این تئاتر برای برنامه های خود به طور منظم در اعلان های ساده ای اسامی هنرپیشگان، عنوان نمایش و تاریخ اجرای نمایش را همراه با نقوش تزیینی سُربی موجود در چاپخانه، روی کاغذهای الوان چاپ می کرد. شکل این اعلان ها ادامه شکل همان تراکت ها و اعلان های کوچک معمولی است، ولی چون دارای قطع بزرگی هستند، می توان آنها را پیش کسوت اعلان های ایرانی دانست. در همین ایام برنامه های دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران گسترش یافت و درسی به نام «کمپوزیسیون تزیینی» ایجاد شد. در این کلاس قواعد طراحی اعلان و مبحث گرافیک نیز تدریس می شد. معلم این درس یک خانم فرانسوی به نام «مادام آشوت» (همسر آقای دکتر امین فر) بود که دانشجویان را با آثار طراحان فرانسوی، مانند کاساندر، شارل لوپو، هربر لوپَن و برنار ویلمو آشنا می کرد. تأثیر این شیوه ها در بیرون از دانشگاه و در بازار کار درخور توجه نبود و به اصطلاح خریداری نداشت. ذوق و سلیقه عمومی شیوه کار برادران سُروری و تالبرگ را می پسندید که اغلب نوعی ایلوستراسیون ساده و رئالیستی بود که بعد از انقلاب مشروطیت و از طریق روزنامه ملانصرالدین در ایران رواج پیدا کرده و ملهم از گرافیک روسی بود.

٢. جهت پوستر

معمولا طولی (عمودی) است و این در همه جای دنیا عمومیت دارد. فقط در دو حالت پوستر را عرضی (افقی) کار می کنند؛
- وقتی چشم ناظر در حال حرکت است؛ مثل مترو.
- زمانی که محل نصب پوستر متحرک باشد؛ مثل اتوبوس.
مراحل تحول تاریخی پوستر
مرحله استفاده تبلیغاتی صرف برای کالاها
مرحله استفاده تبلیغاتی ٓ سیاسی که متأثر از انقلاب های مختلف سیاسی در جهان بود؛ مثل انقلاب فرهنگی در چین، انقلاب مکزیک، جنگ های جهانی و... .
مرحله استفاده تبلیغی، فرهنگی برای دولت ها، مؤ َسسات مختلف جهانگردی، فرهنگی، خدماتی و... .

٣. محل نصب و تماشای پوستر

جای مناسب و دائمی برای نصب اعلان، میزان تأثیر آن را بر ذهن بیننده بسیار افزایش می دهد؛ زیرا محدوده محل نصب پوستر، میزان درخور توجهی از تأثیرات جنبی و مزاحم را کاهش داده و مانع از تحت الشعاع قرارگرفتن پوستر به وسیله هر عامل پیش بینی ناپذیری می شود.
محل نصب و تماشای پوستر، علاوه بر جلوگیری از هرج ومرج تصاویر روی دیوارهای شهر؛ پوسترها را از گزند و آسیب های عمومی مثل پاره شدن، تاریکی، باران، تابش آفتاب، بی توجهی و... نجات می دهد و موجبات تأثیر بیشتر این وسیله ارتباطی را فراهم می کند. وقتی چنین محل هایی برای نصب پوستر پیش بینی نشده باشد، طراح حرفه ای فقط می تواند حاشیه سفیدی را دورتادورِ پوستر در نظر بگیرد تا حداقل مانند یک قاب، شکل پوستر را از بقیه رنگ ها و فرم ها جدا کند و در داخل این کادر تا حدودی استقلال پوستر را حفظ کند.
محل نصب و تماشای پوستر باید در جاهایی باشد که گذرندگان و تماشاچیان زیادی از آنجا عبور می کنند. علاوه برآن، ارتفاع پوستر نسبت به زمین و دید عابر باید در حد معینی باشد (Eye Level) تا پوستر به راحتی در مقابل چشم و دید عابر قرار گیرد؛ یعنی در جایی نصب شود که عابر هم از نزدیک و هم از دور بتواند پوستر را در کادر نگاه خود کنترل کند.

٤. ارتباط یا تصویر  و نوشته

تصویر و نوشته (کلام و نقش)، دو عنصر اساسی پوستر هستند؛ بنابر نوع کار، گاه تصویر (اعم از عکس، طراحی و نقاشی یا پردازش فرم از طریق نرم افزارهای پیکسلی یا وکتور) و گاه نوشته (اعم از تایپ و پردازش تایپو گرافیک، خوشنویسی یا ساختار کالیگرافیک و انواع تکنیک های تولید نوشتار) و گاه تلفیقی از تصویر و نوشته، شخصیت اصلی را در طراحی پوستر برعهده می گیرند.

٥. اندازه و قطع پوستر

اندازه پوستر تابع قواره های استاندارد کاغذ و ماشین چاپ است. پوستر اندازه های مختلفی دارد که عمومی ترین آن قطع  B١ معادل ٧٠× ١٠٠سانتی متر است، اما اغلب از قطع های ٧٢× ٩٠سانتی متر و ٦٠×٩٠ سانتی متر و نصف هریک از این سه اندازه، یعنی ٧٠×٥٠ سانتی متر، ٧٠× ٤٥ سانتی متر و ٦٠× ٤٥ سانتی متر و گاهی از ربعِ چهار و نیم برگی یعنی ٣٥×٥٠ سانتی متر، معادل B٣ نیز استفاده می شود. طبیعی است اندازه های کوچک تر به عملکرد پوستر صدمه می زند و بیننده آن را به خوبی نخواهد دید. آنچه حتمی است آن است که طراح باید در یکی از قطع ها و اندازه های رایجِ کاغذ، پوستر را طراحی کند؛ زیرا رعایت  ابعاد استاندارد کاغذ سبب می شود کاغذ به طور کامل مصرف شود و میزان «دورریز» یا «پِرت» آن به حداقل برسد. رعایت  ابعاد استاندارد کاغذ در مرحله لیتوگرافی و چاپ نیز مقرون به صرفه است.
اما امتیاز پوستر در اندازه های غیرمتعارف در این است که توجه بیننده را با شوک و قدرت بصری بیشتری معطوف به خود می کند؛ هرچند قطع یا اندازه پوستر تابع ابعاد استاندارد کاغذ است، اما برای آنکه قطع اعلان دیده شود، باید ارتباط و تناسب معقولی با ابعاد سطح دیوار یا پانلی که اعلان بر آن نصب می شود، داشته باشد.
معمولا جنس پوستر از کاغذ است، اما علاوه بر کاغذ، می توان آن را بر پارچه، فلز، چوب، نایلون، پلاستیک یا ماتریال دیگر طراحی و چاپ کرد. کاغذ آسان ترین و رایج ترین ماتریال است و امکانات چاپ و عرضه فراوانی دارد؛ زیرا جنس کاغذ از نقطه نظر ضخامت و نازکی، وزن، براقی و ماتی تنوع زیادی دارد. کاغذهای مات برای پوستر مناسب ترند؛ زیرا مانع انعکاس نامطلوب رنگ بر چشم بیننده می شود، اما در کاغذهای براق، رنگ ها انعکاس هایی ایجاد می کنند که ممکن است چشم در فواصل مختلف رنگ ها را آن طور که باید نبیند، اما برای نمایش برخی موضوعات مانند طلا و جواهرات، مُد، لوازم آرایش و زیبایی، شاید براقی کاغذ بتواند بیشتر جنبه های لوکس این اقلام را بنمایاند.