اولین رئیس ساواک که به دست ساواک ترور شد

قانون تأسیس ساواك اواخر سال 1335 در مجلس سنا و سپس مجلس شورای ملی تصویب شد اما اولین رئیس ساواک که فعالیت خود را رسما از اوایل سال 1336 آغاز كند چه کسی بود؟

سرلشگر تیمور بختیار، چنان كه از نامش پیداست، به ایل بختیاری منتسب بود و با ورود «ثریا اسفندیاری» به عنوان ملكه به دربار «محمدرضا پهلوی»، به دربار راه یافت و چنان مدارج ترقی را طی کرد كه مأمور تشكیل و ریاست بر سازمان اطلاعات و امنیت كشور موسوم به «ساواك» شد و در مقام ریاست ساواک چنان بی رحم ظاهر شد که خیلی زود به «جلاد تهران» شهرت یافت.

تیمور بختیار که بود

تیمور بختیار در سال 1293 شمسی در روستای «دزك» از توابع «شهركرد»، در استان چهارمحال بختیاری كه محل زندگی خاندان بختیاری است، متولد شد. پدر وی «فتحعلی خان» معروف به «سردار معظم بختیاری»، فرزند «لطفعلی خان امیر مفخم»، در دوره های هشتم، نهم و دهم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده ایل بختیاری حضور و مشارکت داشت، بنابراین وی در خانواده ای به دنیا آمد که چندان با سیاست بیگانه نبودند. به ویژه اگر توجه داشته باشیم که مادرش «بی بی كوكب بختیار»، فرزند «نصیرخان بختیار»، یكی از خوان های ایل بختیاری بود.
تیمور بختیار تحصیلات ابتدایی را در میان ایل بختیار به پایان رساند و برای ادامه تحصیل و گرفتن مدرک سیکل راهی اصفهان شد. به دلیل سوء ظن رضاشاه به سران ایل بختیاری، به همراه «شاپور بختیار» برای ادامه تحصیلات به لبنان رفت و آنجا در مدرسه فرانسوی بیروت به تحصیل پرداخت.

پس از پایان تحصیلات مقدماتی یك سال دوره مهندسی دید و سپس برای تحصیل در مدرسه نظامی «سن سیر» راهی فرانسه شد و پس از دو سال این مدرسه را با درجه ستوان دومی ترك كرد و به ایران بازگشت تا در هنگ محله «جمشید آباد» تهران مشغول به كار شود.
سپس سرهنگ دوم بختیار برای ادامه تحصیل به دانشگاه جنگ رفت و در سال 1329 با كسب نشان درجه یک دانش به سمت رئیس ستاد لشگر گارد شاهنشاهی تحت فرماندهی سرتیپ «حسین منوچهری» یا همان «بهرام آریانا» مشغول به كار می شود.

ثریا اسفندیاری پله ترقی تیمور بختیار

ازدواج ثریا اسفندیاری بختیاری با شاه و ملكه شدن وی، پای سران ایل بختیاری را به دربار باز کرد و سرهنگ دوم تیمور بختیار از جمله این افراد بود که خیلی زود توجه شاه قرار گرفت.
خویشاوندی با ثریا اسفندیاری به همراه انجام موفقیت آمیز مأموریت های نظامی که به وی محول شده بود، خیلی زود تیمور بختیار را به فرماندهی یكی از تیپ های تهران رساند.

تیمور بختیار در كودتای 28 مرداد

تیمور بختیار از جمله افرادی بود که در جریان کودتای 28 مرداد 1332 شمسی مامور شده بود، به همراه تیپ زرهی كرمانشاه که فرماندهی آن را برعهده داشت، جهت کمک به کودتاگران عازم تهران شود.
اما در آن زمان برای او پیروزی مصدق یا زاهدی تفاوتی نداشت، به همین دلیل آن قدر با تأنی طی طریق كرد كه در آستانه ورود به تهران، قضیه فیصله یافته و زاهدی کودتا را به سود خود رقم زده بود.
بختیار پس از ورود به تهران، نیروهای تحت امر خود را در نقاط مختلف و حساس شهر مستقر و خود را به سرلشگر فضل الله زاهدی معرفی كرد. بنابراین پس از بازگشت شاه از ایتالیا تیمور بختیار به درجه سرتیپی ارتقاء مقام یافت و پس از مدت كوتاهی به جای سرتیپ دادستان به سمت فرماندار نظامی تهران و حومه و راه آهن سراسری منصوب شد.
به این ترتیب وظیفه حفظ نظم و امنیت داخلی با تكیه بر ارتش و انگیزه های امنیتی بر عهده فرماندار نظامی تهران گذاشته شد که تیمور بختیار به این سمت ارتقا یافته بود.
تیمور بختیار در مقام فرماندار نظامی تهران، ظلم و جنایات زیادی مرتكب شد و اكثر افراد و گروه هایی كه به نوعی مخالف رژیم شناخته می شدند، را سركوب و فعالیت آنها را موقتا متوقف کرد که از جمله این گروه ها باید به «فدائیان اسلام» و «حزب توده» اشاره کرد.

تاسیس ساواک و انتخاب بختیار به عنوان اولین رئیس آن

یکی از مهم ترین اقدامات رژیم پهلوی در سال های پس از كودتا، تأسیس «سازمان اطلاعات و امنیت كشور» بود كه بعدها به «ساواك» (برگرفته از حروف نخستین كلمات این نهاد جدید) معروف شد.
قانون تأسیس ساواك اواخر سال 1335 در مجلس سنا و سپس مجلس شورای ملی تصویب شد تا این سازمان رسما از اوایل سال 1336، فعالیت خود را به ریاست سپهبد «تیمور بختیار» آغاز كند.
پس از كودتای 28 مرداد 1332 شمسی راهبرد شاه به سمت تثبیت اوضاع داخلی سوق یافت که با راهبرد نظامی دولت «آیزنهاور» در قبال كشورهای جهان سوم همسویی داشت.
نیمه دهه 30 آمریكا خط مشی آموزش و تجهیز نیروهای شبه نظامی، پلیس و اطلاعاتی در كشورهای جهان سوم را پیش گرفت. در ایران نیز صرف نظر از حمایت مالی و تسلیحاتی آمریکا از ارتش، دستور دایر کردن بخش های امنیتی و اطلاعاتی درون ارتش و آموزش نیروهای مورد نیاز این دوایر به دولت ایران داده شد.
فرمانده یگان تازه تأسیس دایره امنیت و اطلاعات ارتش به عهده تیمور بختیار بود که اعضای آن توسط هیئت نظامی پنج نفره ای وابسته به سازمان سیا آموزش داده می شدند.
توسعه و تثبیت پایه ها و ارکان این یگان منجر به تأسیس «سازمان اطلاعات و امنیت كشور» یا «ساواك» شد و مشاوران آمریكایی تا زمان بازنشستگی بختیار در ایران فعالیت می كردند و تقریباً همه كاركنان نسل اول ساواك در امور جاسوسی، بازجویی، تحلیل اطلاعات و تهیه گزارش و تكنیك های سازمانی و عملیاتی توسط این مشاوران آمریکایی آموزش دیدند.

درباره علت انتخاب بختیار به ریاست ساواك نقل قول های مختلفی وجود دارد، افرادی مانند «حسین فردوست» معتقدند كه تیمور به پیشنهاد آمریكاییان برای ریاست ساواك برگزیده شد، ولی در اصل محمد رضا او را رئیس ساواك كرد تا از فرماندهی واحدهای نظامی به دور باشد، چون از احتمال كودتای نظامی از جانب وی می هراسید.
نظر دیگر آن است كه نمایش وفاداری به شاه و انجام عملیات متهورانه در دوران كودتا عامل مهم در انتخاب وی به ریاست ساواك بود.

تیمور بختیار ریاست ساواک را به دست می گیرد

تیمور بختیار از سال 1341- 1336 شمسی در كابینه های منوچهر اقبال، جعفر شریف امامی معاون نخست وزیر و رئیس ساواك بود. وی كارمندان ساواك را از افراد دفتر فرمانداری نظامی تهران و دایره امنیت و اطلاعات 2 ارتش انتخاب می كرد تا بتواند شهربانی، وزارت كشور، دوایر امنیتی و اطلاعاتی ارتش و فرمانداری نظامی را در ساواك گرد آورد.
با تأسیس ساواك تیمور بختیار رفته رفته به مرد شماره دو ایران تبدیل شد. وی كه مردی قوی، خشن و شخصیتی مناسب برای سیاست پلیسی بود، ارتباط خود را با دربار عمیق نمود و رفته رفته سعی در به دست آوردن قدرت از دست رفته ایل بختیاری كرد، به عبارتی وی درصدد تحقق دو هدف سیاسی بود، اول از میان برداشتن هرگونه فعالیت سوسیالیستی در ایران، دوم رسیدن به راس هرم قدرت سیاسی در كشور.
ویژگی دیگر فعالیت بختیار با توجه به شخصیت و جایگاه وی در ساختار سیاسی حاكم، تلاش برای كسب منصب نخست وزیری بود، بطوریكه وی با استفاده از روابط گسترده با شخصیت های داخلی و خارجی سعی کرد، موقعیت سیاسی خود را ارتقا بخشیده و زمینه كسب مدارج بالاتر را فراهم کند.

برکناری تیمور بختیار از ریاست ساواک

یكی از علل مهم برکناری تیمور بختیار از ریاست ساواک را می توان قدرت گیری بی حد وحصر وی به شمار آورد، موفقیت های وی در دوران ریاست بر ساواك و مبدل شدن او به مرد شماره 2 ایران، می توانست برای محمد رضا پهلوی خطری بزرگ ایجاد کند، به ویژه که بختیار در كشورهای غربی به شخصیت نخبه اطلاعاتی وامنیتی معروف شده بود.
همین دلایل، صرف نظر از دلایل دیگر برای برکناری تیمور بختیار از ریاست ساواک کافی بود. وی پس از برکناری راهی می شود و دوره جدیدی از زندگی خود را در قالب فعالیت علیه رژیم پهلوی آغاز می کند.
اولین قدم بختیار جهت براندازی رژیم شاه، جذب نخبگان ناراضی در خارج از ایران بود. از دیگر اقدامات او تحریك و حمایت از اكراد ایران علیه حكومت شاه بود. وی در طول این مدت برای رسیدن به هدفش خط مشی «براندازی از هر راه ممكن» را پیش گرفت و سعی در ایجاد بلوا و آشوب و ازدیاد شكاف های قومی ٓ طایفه ای میان اقوام ایرانی و حكومت مركزی كرد.
از دیگر اقدامات بختیار جهت براندازی رژیم شاهنشاهی در ایران دست زدن به عملیات نظامی داخل ایران بود، هر چند در نهایت این اقدام بختیار مانند بسیاری از اقدامات دیگرش شکست خورد، اما در استفاده از این خط مشی تاکید بسیار داشت. حتی وی درصدد استفاده از نظامیان ناراضی درون نظام و کمک گرفتن از عراق، جهت سرنگونی شاه بود.

ترور تیمور بختیار

اقدامات بختیار جهت براندازی حكومت شاه بهانه لازم به دست مقامات امنیتی رژیم را داد تا نقشه ترور او را طراحی بریزند. اگرچه در مسئله ترور بختیار توافق نظر وجود ندارد، برخی معتقدند که عاملان قتل بختیار، سه دانشجوی ایرانی بودند که در واقع مأموران ساواك بودند كه با هدایت ساواك مدتی در بغداد اقامت کردند و موفق شدند خود را به بختیار نزدیک و در فرصت مناسب او را ترور کنند.
نقل قول دیگر این است که عامل قتل تیمور بختیار، سازمان كا. گ. ب شوروی بود كه اشتباها به جای كشتن شهریاری، رئیس شبكه مخفی حزب توده، تیمور را هدف قرار داد و شهریاری جان سالم به در برد، اما اسناد موجود حاكی از آن است كه ترور بختیار بر اساس طرح ساواك و توسط یكی از مأموران نفوذی این سازمان صورت گرفت.
«اگلن ماطاوسیان» با نام مستعار «فرهنگ» یكی از افراد تیپ نیروهای مخصوص به جهت مهارت در تیراندازی برای این امر انتخاب شد. وی توسط ساواك در مجموعه بختیار نفوذ و در فرصت مناسب ضربه را وارد کرد و پس از ترور بختیار دستگیر، شكنجه و نهایتا توسط حکومت عراق اعدام شد.