چاپ مشهورترین ترجمه قرآن متوقف شد

برخی از منابع خبری از تصمیم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبنی بر ممنوعیت چاپ ترجمه قرآن به قلم مرحوم الهی قمشه ای به دلیل پاره ای اغلاط فنی در محتوا خبر دادند. در نوشتار حاضر، نگاهی خواهیم داشت به مهمترین نقدهایی که بر این ترجمه مشهور رفته است.

نویسنده: شکوری_شبکه تخصصی قرآن تبیان

در روزهایی اخیر برخی از منابع خبری از تصمیم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبنی بر ممنوعیت چاپ ترجمه قرآن به قلم مرحوم «الهی قمشه ای» خبر دادند.[1] علت این تصمیم، وجود پاره ای اغلاط فنی در محتوا دانسته شده است.
این خبر را جمشید غلامی نهاد، مترجم و قرآن پژوه به نقل از  احمد حاجی شریف، معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن سازمان دارالقرآن، عنوان کرده است. وی حتی در نامه ای سرگشاده به علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، نسبت به تصمیم آن وزارتخانه گلایه کرده است.[2]
نامبرده ضمن پذیرفتن خطاهای فراوان در ترجمه مرحوم الهی قمشه ای، معتقد است «عدم خطا در ترجمه قرآن قطعاً مطلوب، اما ناممکن است. لذا یا نباید هیچ ترجمه ای اجازه انتشار یابد، یا باید راه را در انتشار همه ترجمه ها باز گذاشت و آنها را به تیغ نقد منتقدان سپرد.»[3]

این در حالی است که صبح امروز، مدیرکل دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی ضمن تایید کلی این ترجمه از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفته است: برای جلوگیری از تکرار اغلاط چاپخانه ای به ناشران تذکر داده شده است که از نسخه های منقح، ویرایش شده و بدون اغلاط چاپی به مانند نسخه تصحیح شده جناب آقای استاد ولی برای انتشار مصحف قرآن شریف استفاده کنند. محتمل است منشأ این تصمیم گیری ها نقدهای فراوانی باشد که بر این اثر مشهور رفته است. در نوشتار حاضر نگاهی خواهیم داشت بر مهمترین نقدهای ناقدانی که عمدتا خود دستی بر ترجمه قرآن دارند.

مرحوم قمشه ای، پیشگام ترجمه نوین قرآن

شادروان الهی قمشه ای، مجتهدی مسلم، فیلسوف، شاعر و ادیبی خوش قریحه بود که در حوزه و دانشگاه کرسی تدریس داشت. وی در علوم قرآن و تفسیر نیز دارای مطالعات گسترده و صاحب  آثار متعددی است. طی سالهای 1322 - 1320ه.ش تفسیر ابوالفتوح رازی به اهتمام ایشان در ده جلد انتشار یافت كه در سال های 1324و 1335ه.ش تجدید طبع گشت. وی در این طبع، حواشی ارزنده ای بر تفسیر یاد شده نوشته كه از نظر اهل فن دور نیست.[4]
اما آنچه، بیش از جنبه های علمی و ادبی شخصیت وی، موجب فراگیر شدن نام وی در ذهن و زبان مردم این دیار گردیده، ترجمه قرآنی است که می توان آن را نقطه عطفی در تاریخ «ترجمه فارسی قرآن» به شمار آورد.
ایشان در سال 1323ه.ش، برای نخستین بار ترجمه ای آزاد، زودیاب و تفسیرگونه از قرآن منتشر ساخت که به دلیل خوشخوانی و عاری بودن از دشواری های ترجمه های رسمی و تحت اللفظی موجود، به سرعت فراگیر شد و نه فقط اقبال توده مردم که حتی تحسین خواص العلما را نیز برانگیخت؛ چنانکه نقل شده مرحوم آیةاللّه العظمی سید حسین بروجردی (ره)، مرجع اعلم وقت، در مقام مقایسه با دیگر ترجمه ها فرموده بودند، «هیچ ترجمه ای را با ترجمه الهی قمشه ای مقایسه نکنید. کاری که ایشان کردند بسیار فوق العاده است.»[5]
مرحوم الهی قمشه ای البته ادعایی نداشت که کار وی بی نقص است. از این رو، همواره در پیراست این ترجمه از کاستی ها، سعی وافر داشت. دختر ایشان، مهدیه قمشه ای، درباره اهتمام پدر به این مهم حتی تا واپسین لحظات عمر پربار خویش، گفته است: « مرحوم الهی قمشه ای در شامگاه 24 اردیبهشت سال 1352 در سن 74 سالگی در حالی که قلم در دست داشت و آخرین پیرایش را در ترجمه خود از قرآن انجام می داد، دیده از جهان فرو بست.»[6]

نقدهایی که بر «ترجمه قرآن قمشه ای» نوشته شد

فهرست مهمترین نقدهایی که اهل نظر بر این ترجمه نگاشته اند، به نقل از بهاء الدین خرمشاهی که خود از مترجمان قرآن و ناقدان ترجمه یادشده است، عبارتند از:

نخستین نقد

اولین نقدی که بر این ترجمه نوشته شد، به قلم شادروان ابو القاسم پاینده (۱۲۹۰- ۱۳۶۳ ش) مترجم معروف و صاحب ترجمه قرآن کریم به فارسی است که در مقدمه بر ترجمه خود از قرآن کریم (به تاریخ ۱۳۳۶ ش) پوشیده وار و بدون تصریح به نام، پنج ایراد به عنوان نمونه بر ترجمه شادروان قمشه ای گرفته است که در همه موارد حق با پاینده است.

دومین نقد

سپس سال ها کسی نقدی بر این ترجمه ننوشت تا پس از انقلاب اسلامی. دومین نقد بر این ترجمه را آقای دکتر سید عبد الوهاب طالقانی در [7] نوشت. در این نقد که عنوان «نقد ترجمه های معروف قرآن به زبان فارسی» نام دارد، علاوه بر ترجمه قمشه ای، بر ترجمه آقای عبد المحمد آیتی هم نقد نوشته شده است. ایرادات دهگانه ای که ناقد بر ترجمه مرحوم الهی قمشه ای گرفته است، همه وارد و حق با ناقد و اشتباه از سوی مترجم است.

سومین نقد

سومین نقد به قلم نگارنده این سطور با عنوان «درباره ترجمه شادروان الهی قمشه ای از قرآن کریم» [8] به چاپ رسید که ۲۵ نکته یا ایراد در بر داشت. آقای دکتر احمد بهشتی در شماره پنجم همان نشریه، به دو نکته از این ۲۵ نکته پاسخ گفت ( [9] . این نقد (نقد نگارنده) را نشریه بصائر (سال اول، شماره های ۲ و ۳) تجدید چاپ کرد.

چهارمین نقد

نقد چهارم، به قلم آقای دکتر احمد احمدی، با عنوان «ضرورت ترجمه ای آکادمیک از قرآن کریم» در [10] نوشته شد. ایشان در این نقد چنین آورده اند: «اما- از بی دقتی و بی توجهی ناشران سوداگر که بگذریم- ترجمه این نیکمرد دانشمند، خطاهایی دارد که ترجمه را نیازمند اصلاحی چشمگیر می سازد و جا دارد فرزند دانشمند ایشان استاد دکتر حسین الهی قمشه ای به این مهم بپردازند، و آن را از آغاز تا پایان به دقت بنگرند و اصلاح کنند». اما چنان که معروض افتاد، ترجمه هایی هم که روی جلد یا صفحه عنوان یا در پایان آن چنین مطلبی ذکر شده که این ترجمه به صحه دکتر حسین الهی قمشه ای رسیده است- از جمله متنی که اساس نقد مفصل نگارنده قرار گرفته است- همچنان همه ایرادهای اساسی اصلی را در بردارد.

پنجمین نقد

نقد پنجم، مفصل ترین نقد، در حدود هشتاد صفحه در قطع وزیری، نوشته این جانب، چاپ شده [11] شامل ۱۱۰ نکته انتقادی بر بیست جزء اول ترجمه ایشان است.

ششمین نقد

نقد و نظر ششم به قلم آقای حسین استاد ولی است که با عنوان «گزارشی از ویرایش جدید و کامل ترجمه شادروان مهدی الهی قمشه ای» [12] به طبع رسیده است. ایشان سه ویژگی مثبت برای ترجمه مرحوم قمشه ای بر شمرده است: ۱. اخلاص و صفای باطن مترجم که بی شک در عبارات این ترجمه تاثیر نهاده و نورانیت خاصی به آن بخشیده و خواننده را در مواردی تحت تاثیر قرار می دهد، ۲. قلم روان و انشای سلیس مترجم که فهم عبارات را آسان کرده است، ۳. همان گونه که از نامش پیداست دارای خلاصة التفاسیر است و توضیحات کوتاه میان پرانتز مفیدی دارد که فهم آیه را روشن می سازد. همچنین ایشان (آقای حسین استاد ولی که عهده دار ویرایشی اساسی- و تاکنون مهم ترین و جدی ترین ویرایش- بر این اثر بوده اند) هفت ویژگی منفی برای این ترجمه بر شمرده اند: ۱. بی دقتی و سرسری کار کردن (همراه با مثال)، ۲. ضعف ادبی (این مورد هم مانند همه موارد مثال هایی دارد)، ۳. آمیختگی شرح و متن، ۴. نقل به معنی، ۵. افتادگی ها، ۶. نقص ویرایش: «این ترجمه از ویرایش صحیحی برخوردار نیست و موارد آن از حد شمار بیرون است و جای پرانتزها اصلا حساب و کتابی ندارد»، ۷. اجمال و تفصیل ها.

هفتمین نقد

نقد هفتم نوشته آقای محمد هادی شفیق آملی است که تحت عنوان «استخدام در ترجمه قرآن» اشاره های انتقادی و ارزیابانه به ترجمه مرحوم قمشه ای و آقایان عبد المحمد آیتی و محمد مهدی فولادوند دارد [13]

هشتمین نقد

نقد هشتم را، به صورت ضمنی و استطرادی، آقای دکتر محمد هادی مؤذن جامی بر اساس نوشته ای از دکتر محمد امین الخضری، تحت عنوان «مقدمه ای بر اصول ترجمه تفهمی قرآن کریم» با ترجمه و تحقیق و نقد و بررسی خود، در [14] به چاپ رسانده است که عنوان فرعی آن «اسرار حروف جر به همراه بررسی تطبیقی ترجمه های فارسی» نام دارد، و دارای عباراتی منقول از ترجمه مرحوم قمشه ای، برای بررسی و تطبیق با ترجمه های دیگر است.[15]

تصمیم درست چیست؟

طبیعی است ترجمه الهی قمشه ای به دلیل صیت شهرت و تقدم فضل بیشتر در معرض نقد ناقدان قرار گرفته است. شاید اگر آن مرحوم در قید حیات بود بسی از این اشکالات را قلم گرفته و ویراسته ای وزین از ترجمه خود به جامعه قرآنی تقدیم می کرد. اما اینک که دست وی از دامان دنیا کوتاه است، رفتار سنجیده با میراث علمی آن نیکمرد، باید به گونه ای صورت پذیرد که سهم سترگ وی در پرچمداری نهضت نوین ترجمه قرآن و سهل سازی انس مردم با این کتاب آسمانی، حفظ شود. لذا سزاوار است خانواده این مرحوم خاصه خلف صالح ایشان دکتر حسین الهی قمشه ای که دانشمندی فاضل و محققی مُدقِّق است، پیش قدم شود و ملاحظات اهل نظر و نقدهای ناقدان بی غرض را به کار بندد و با ارائه ویراسته ای پیراسته از اغلاط، عَلمی که پدر بلند کرده را همچنان در اهتزاز نگه دارد.

پی نوشت ها:

1. خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)
2. خبرگزاری فارس
3. پیشین
4. الذریعه، ج 7ص 96 - 95
5. مجله پیام انقلاب، شماره 169ص 30
6. مجله پیام زن، آبان 1378، شماره 92
7. نشریه کیهان اندیشه (ویژه نامه قرآن، شماره ۲۸، بهمن و اسفند ۱۳۶۸ ش
8. نشریه وقف میراث جاویدان، شماره سوم، ۱۳۷۳
9. نشریه وقف میراث جاویدان، شماره ۵، ۱۳۷۳)
10. نشریه بینات شماره اول، بهار ۱۳۷۳
11. قرآن پژوهی، چاپ های اول و دوم، نشر مشرق، ۱۳۷۳، سوم نشر ناهید، ۱۳۷۶، صفحات (۴۵۷- ۵۳۱)
12. نشریه بینات، سال دوم، شماره ۸، زمستان ۱۳۷۴
13. پیشین، سال سوم، شماره ۱۱، پاییز ۱۳۷۵
14. نشریه ماهنامه آیات از شماره نهم تا دوازدهم (آبان ۷۶ تا بهمن و اسفند ۷۶)
15. خرّمشاهی، بهاء الدین؛ قرآن پژوهی (2)، چاپ نخست