تفاوت مجلس عزای امام حسین(ع) با مجالس سوگ درگذشتگان!

گریه بر حضرت حسین علیه السلام جان انسان را شاد می کند و انسان را با اهل بیت علیهم السلام پیوند می دهد در حالیکه گریه بر مردگان خاطر داغدیدگان را آرام می کند تا با غم خود کنار بیایند.

در فرهنگ ما و شاید بیشتر مردم دنیا برای مردگان، مراسم های خاصی گرفته می شود. مثلاً برخی در روز سوم، هفتم و چهلم مراسم می گیرند و غذا می دهند و برخی بر مزار تازه گذشته حاضر می شوند و به همه این کارها سوگواری گفته می شود. در فرهنگ شیعه نیز برای حضرت حسین علیه السلام هر سال مجالس عزا بر پا می شود که عمده آن در ماه های محرم و صفر می باشد. در اینجا می خواهیم درباره کارکردهای این دو نوع مجلس و تفاوتهای آنها با هم صحبت کنیم.

مجالس سوگواری بر مردگان از نگاه روانشناسی

سوگ یک واکنش طبیعی روانی موقع مواجه شدن با مرگ عزیزان است. سوگ به خودی خود امری مناسب و نشانه سلامت روان است که به فرد کمک می کند تا در روان خود با دلبسته قبلی خود که به ناچار از او جدا شده است وداع کند و به آرامی به زندگی خود بازگشت کند؛ البته مانند هر امر دیگر، سوگ نیز ممکن است حالت افراطی یا بیمارگونه به خود بگیرد.

در جوامع مختلف بجز عکس العملهای فردی، برخی رفتارهای اجتماعی نیز در این هنگام بروز می کند که نقش مهمی در پیوند نسلها با گذشته خود دارند. در این میان مراسم سوگواری نیز جایگاه خود را دارد که به رغم وجود پیرایه هایبی فایده، مشکل زا و غیرعاقلانه اش، در اصل خود مراسم مهم و پرفایده ای می باشد. مراسم سوگواری احساس ناتوانی و تسلیم بودن بی چون و چرا در مقابل حوادث را به احساس کنترل بدل می کنند و مشخص و قابل پیش بینی هستند و می توانند به سوگواری شکل دهند.

این مراسم کمک می کنند تا فرد داغدیده واقعیت فقدان را بازشناسی کند و فضایی برای بیان سوگ داشته باشد. همچنین افراد دیگر از فقدان پیش آمده باخبر شوند با فرد از دست رفته خداحافظی کنند و احساسات نیرومندی را که هنگام روبه رو شدن با مرگ پدید می آید در فضایی قابل پذیرش بیان نمایند این آداب به شیوه ای نمادین رابطه با فرد از دست رفته را نشان می دهند.
مراسم سوگ همگامی و یکپارچگی افراد و تمایل آنان برای کمک به یکدیگر در زمانهای سخت را به معرض نمایش می گذارند تا تغییر پدید آمده را بازشناسی و با آن سازگار شوند. به صاحبان عزا کمک می کند تا مراتب سپاسگزاری خود را به فرد از دست رفته بیان، با او وداع و به زندگی پویای خود بازگشت کنند. (1)

سوگ بر درگذشتگان در فرهنگ اسلامی

در فرهنگ اسلامی گریه کردن بر مردگان مجاز است. درگذشتگان را باید با تشریفات و رسوم خاصی دفن کرد که برخی از آنها جزء واجبات و بسیاری نیز تحت عنوان مستحبات و مکروهات دفن بیان شده است. مثلاً واجب است درگذشتگان غسل داده و کفن شوند و بعد از نمازی مخصوص رو به قبله دفن شوند. همه این کارها نیز آداب و مستحباتی دارد.
همچنین توصیه شده که صاحبان عزا صبوری کنند و "انا لله و انا الیه راجعون" بگویند یعنی به این حقیقت خود را تذکر دهند و نیز به مصیبت فقدان پیامبر صلی الله علیه و آله بیندیشند که بزرگترین مصیبت در اسلام است. رسم بر آن بوده که داغدیدگان به مدت سه روز در حالت عزا باقی می ماندند، مثلاً در خانه خود می نشستند و دیگران خاطرشان را تسلی می دادند و توصیه شده که دیگران حضور خود را به صاحبان عزا نشان دهند تا مایه تسلی خاطرشان شود. مستحب است برای صاحبان عزا تا سه روز غذا ببرند و خودشان هنگام غذا نزدشان ننشینند؛ اما فرهنگ غلط و متداول امروزی صاحبان عزا را در آن شرایط نامناسب به برگزاری و مدیریت مراسم مختلف و اطعام طعام وامی دارد.

کارکرد مجالس عزای سالار شهیدان

مجالس عزای حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام واقعه عاشورا را بار دیگر در ذهنها زنده می کند و عواطف را به جریان وا می دارد. فرصتی به دست می دهد که سخنهای امام حسین علیه السلام و علت خارج شدن ایشان از مدینه به مکه و حرکت به سمت کوفه مشخص شود. مجالس امام حسین علیه السلام فرصتی است برای تجدید عهد با آن حضرت و پیوستن مجدد به خط ائمه اهل بیت علیهم السلام.
مجالس حسینی یادآور آن است که عاشورا تکرارشدنی است و برای حرکت در راستای آن حضرت نباید از تنهایی ها ترسید؛ باید شعور را با شور همراه کرد یعنی در کنار توجه به عقل و علم، باید در راه خدا عواطف را نیز فعال نمود.

مروری بر تفاوتهای مجالس حسینی با مجالس عزای درگذشتگان

عواطف ابراز شده در مجالس حسینی مبنای تفکری و عقلانی دارد در حالیکه عزای مردگان صرفا جنبه عاطفی دارد.
حرارت عزای امام حسین علیه السلام هیچگاه سرد نمی شود در حالیکه عزای همه مردم به مرور زمان سبکتر و پذیرفتنی تر می شود.
در عزای امام حسین علیه السلام باید کاری کرد که تجدید خاطره شود اما در عزای افراد، تلاش برای آرام کردن داغداران و کمک به بازگشت آنها به زندگی عادی خود است.
کارکرد مجالس حسینی بازگرداندن مردم به دین است در حالی که کارکرد مجالس عزا بازگرداندن داغدیدگان به زندگی عادی خویش است.
گریه ها بر حضرت حسین علیه السلام جان انسان را شاد می کند و انسان را با اهل بیت علیهم السلام پیوند می دهد در حالی که گریه بر مردگان خاطر داغدیدگان را آرام می کند تا با غم خود کنار بیایند.

خطر شناسی مشترک میان مجالس حسینی و عزای درگذشتگان

با آنکه این دو مقوله با هم قابل مقایسه نیستند، اما یک خطر مشترک برای هر دو می توان بیان کرد که عبارتست از دور شدن از اصل و تغییر در کارکرد. به عبارت دیگر، اگر عزاداران و مجلس گردانان حسینی از نیتهای خود مراقبت نکنند و خودنمایی ها جایگزین اخلاص شود و به احکام خدا مثل نمازهای پنجگانه یا رعایت حجاب یا حق الناس بی توجهی شود، آرام آرام عزای حسینی از اصل خود خارج می شود.
اگر مراسمهای سوگواری نیز توأم با تشریفات غیرعاقلانه شود، بجای آنکه سبب احترام میت و تسکین خاطر داغدیدگان باشد خود محملی برای رنجها و اضطرابها می شود و از هدف اصلی خود خارج می شود.

پی نوشت:
1. گزیده ای از یک بخش کتاب "مرگ، سوگ، فقدان" دکتر سودابه دیداران.