حیا، پسندیده یا ناپسند؟!

در مواردی، شرم و حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند حیای از خدا و فرشتگان، حیا از خویشتن، حیا از دست درازی پیش مردم، حیا از عیب و خلاف کاری در طول عمر و حیا در روابط نامحرمان. اما در مواردی حیاورزیدن نابجا بوده و پسندیده نیست؛ مانند ترک عمل نیک، اعتراف به ندانستن و خدمت به مهمان.

«حیا» در لغت به مفهوم شرمساری و خجالت است که در مقابل آن «وقاحت» و بی شرمی قرار دارد. انسان در طول زندگی خود با مسائلی برخورد می کند که نمی داند که باید در آن جا حیا پیشه کند، یا واقعاً جای حیا کردن نیست. در همین راستا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «حیا دو گونه است: حیاى خردمندانه و حیاى احمقانه. حیاى خردمندانه، دانش است و حیاى احمقانه، نادانى».[1]

الف. موارد حیای بجا و پسندیده

در مواردی، شرم و حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند:

1. حیای از خدا و فرشتگان

یکى از موارد کاربرد حیا در آموزه هاى دینى، حیا از خدا، فرشتگان و اولیای الهی است. این نوع حیا فراتر از محدوده روابط معمولى است و از طریق ایجاد نظام ارزشى قدرتمند و داشتن هدف هاى متعالى و معنا دار در زندگى به دست می آید.[2] چنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «از خدا حیا کن، همچنان که از همسایگان خوبِ خود حیا می کنى؛ زیرا حیا کردن از خدا، بر یقین می افزاید».[3]
«هر یک از شما باید از دو فرشته اى که با خود دارد، حیا کند، همچنان که از دو همسایه خوب خود که شب و روز در کنارش هستند، حیا می کند».[4]

2. حیا از خویشتن

از طریق تقویت حضور «خود» در ذهن و حیا کردن از خود، می توان خلوت را ایمن ساخت. هر فرد می تواند بخشى از وجود خود را به عنوان یک ناظر فرضى لحاظ کند. این که انسان از موضع یک ناظر و شاهد به خود بنگرد، احتمالاً از بسیارى رفتارها اجتناب خواهد کرد. اگر کسى براى خود ارزش قائل باشد، فرقى میان آشکار و نهان نمی بیند و همان گونه که در جلوت، حیا می کرد، در خلوت نیز حیا می کند.[5]
امام على (علیه السلام) در این باره می فرماید: «زیباترین حیا، حیاى تو از خویشتن است».[6] «حیاى آدمى از خود، ثمره ایمان است».[7]
«بپرهیز از هر عملى که در خلوت انجام می دهى، ولى در آشکار، از آن شرم می کنى، و بپرهیز از هر عملى که اگر به کسى نسبت داده شود، آن را انکار می نماید یا عذرخواهى می کند».[8]

3. حیا از دست درازی پیش مردم

امام صادق (علیه السلام): «دست نیاز به سوى مردم دراز کردن، عزّت را سلب می کند و حیا را می برد».[9]

4. حیا از عیب و خلاف کاری در طول عمر

امام صادق (علیه السلام): «کسى که از عیب و ننگ، حیا نداشته باشد و در پیرى دست از خلاف کارى نکشد و در نهان از خدا نترسد، خیرى در او نیست».[10]

5. رعایت حیا در روابط نامحرمان

در قرآن درباره دختر شعیب (علیه السلام) می خوانیم: «ناگهان یکى از آن دو [زن] به سراغ او آمد، در حالى که با نهایت حیا گام برمی داشت گفت: پدرم از تو دعوت می کند تا مزد آب دادن [به گوسفندان] را که براى ما انجام دادى به تو بپردازد...».[11] در این جا اشاره اى است به این که ادیان الهی عموماً مخالف ورود زن در اجتماع و معامله کردن با دیگران نیستند، ولى شرط آن است که این کار آمیخته با ادب و حیا باشد، چنان که مشاهده می کنیم، دختر حضرت شعیب (علیه السلام) را پدرش به دنبال انجام دادن کارى ضرورى روانه می کند، و آن دختر با پوشش عفت و حیا به دنبال اجراى فرمان پدرش روانه می شود.[12]

ب. موارد حیای نابجا و ناپسند

در مواردی حیا ورزیدن نابجا بوده و پسندیده نیست؛ مانند:
1. ترک عمل نیک به دلیل حیای نابجا: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله): «هیچ عملی را از روی ریا و خودنمایی انجام مده و از سر حیا و شرم آن را رها نکن».[13]

2. در آموختن علم: امام علی (علیه السلام): «کسی شرم نکند از آموختنِ آنچه نمی داند».[14]

3. اعتراف به ندانستن: امام علی (علیه السلام): «کسی از اعلام "نمی دانم" به وقت پرسش شدن از چیزى که نمی داند حیا نکند».[15]

4. خدمت به میهمان و ...: امام علی (علیه السلام): «سه چیز است که نباید از آن حیا کرد: خدمت کردن به مهمان، برخاستن او از جاى خود براى پدر و معلم خود [براى تواضع ایشان]، و طلب کردن حقّ خود، اگر چه اندک باشد».[16]

5. گفتن حقّ: امام على (علیه السلام): «کسى که از گفتن حقّ حیا کند احمق است».[17]

6. بخشش اندک: امام علی (علیه السلام): «از بخشش [مالی] اندک حیا مکن، که نومید کردن کمتر از آن است ».[18]

7. طلب مال حلال: امام صادق (علیه السلام): «کسی که از طلب مال حلال حیا نکند، هزینه هایش سبک شود و خداوند خانواده اش را از نعمت خویش بهره مند گرداند».[19]

8. درخواست از خدا: امام صادق (علیه السلام): «هیچ چیز در نزد خداوند محبوب تر از آن نیست که از او چیزی درخواست شود، پس هیچ یک از شما نباید حیا کند از این که از رحمت خداوند درخواست کند؛ اگرچه [خواسته او] یک بند کفش باشد».[20]
خلاصه سخن آنکه: اگر آنگونه که اسلام فرموده به صفت نیک حیا در تمام ابعادش توجه شود و عملاً رعایت گردد موجب پاکسازى فرد و جامعه می گردد، چنانکه شکستن مرز حیا زمینه ساز و گسترش دهنده فساد محیط خواهد بود.

پی نوشت:
[1]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 2، ص 106
[2]. ر. ک: «مفهوم شناسی حیا»، سؤال 74234 سایت اسلام کوئیست
[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 75، ص 200
[4]. قادری هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال،ج 3، ص 118
[5]. ر. ک: شجاعى، محمد صادق ، درآمدى بر روانشناسى تنظیم رفتار با رویکرد اسلامى، ص 307 ٓ 315
[6]. لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، ص 121
[7]. همان، ص 231.
[8]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، نامه 69، ص 459
[9]. طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 184
[10]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج 2، ص 205
[11]. قصص، 25.
[12]. مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، ج 9، ص 282
[13]. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله)
[14]. نهج البلاغة، حکمت 82، ص 482.
[15]. همان.
[16]. عیون الحکم و المواعظ، ص 212.
[17]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، ص 628
[18]. نهج البلاغة، حکمت 67، ص 479.
[19]. صدوق، محمد بن على ، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 410
[20]. کافی، ج 4، ص 21.