احکام حج ناتمام کشته شدگان منا !!
« كسى كه براى حج احرام بسته است، اگر پیش از تمام كردن سعى بین صفا و مروه بمیرد، حنوط كردن او جایز نیست و نیز اگر در احرام عمره پیش از آن كه موى خود را كوتاه كند بمیرد نباید او را حنوط كنند.» (توضیح المسائل با حاشیه مراجع عظام تقلید، مسأله 588)
در پی حادثه حج امسال که تعداد زیادی از مسلمانان در حال احرام و حین انجام مناسک حج، یعنی در یکی از بهترین حالات بندگی خداوند متعال به طرز فجیع و رقت بار جان باختند؛ ذکر چند حکم شرعی و مسائل دینی می تواند مفید واقع شود به ویژه برای کسانی که با این جان باختگان در ارتباطند:
احکام کفن و دفن حجاج درگذشته
1. دفن بدنهای مطهر این عزیزان در گلزار شهدا که تسکینی بر دردهای صاحبان عزاست به این معنا نیست که این عزیزان به مانند شهید در معرکه بی نیاز از غسل و کفن هستند؛ زیرا کشته ای نیاز به غسل و کفن ندارد که شهید در معرکه باشد و او کسی است که در جبه جنگ کشته شده باشد و اگر کسی خارج از جبهه كشته شود باید غسل داده شود و كفن شود هر چند هر دو شهید هستند.[1] بنابراین لازم است بدنهای مطهر این عزیزان غسل داده شده و کفن شود.
هر چند این عزیزان که در راه خدا هجرت کردند و در این راه جان دادند نزد او مأجورند:
مَنْ یَخْرجْ مِنْ بَیْتِهِ مهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسولِهِ ثمَّ یدْرِكْه الْمَوْت فَقَدْ وَقَعَ أَجْره عَلَى اللَّهِ وَ كانَ اللَّه غَفوراً رَحیماً (نساأ:100) و هر كس كه از خانه خود به قصد هجرت به سوى خدا و پیامبرش بیرون رود، سپس مرگ او را دریابد، بی تردید پاداشش بر خداست و خدا همواره بسیار آمرزنده و مهربان است.
2. در غسل میت این حاجیانی که محرم به احرام حج بوده اند و اجل مهلت نداد تا از احرام خارج شوند؛ چون هنوز محرم هستند در غسل دوم که با آب مخلوط با کافور انجام می شود نباید از کافور استفاده کنند و لازم است غسل دوم را هم به مانند غسل سوم با آب خالص انجام دهند.
«كسى كه براى حج احرام بسته است اگر پیش از تمام كردن سعى بین صفا و مروه بمیرد، نباید او را با آب كافور غسل دهند و به جاى آن باید با آب خالص غسلش بدهند و همچنین اگر در احرام عمره پیش از كوتاه كردن مو، بمیرد.» [2]
3. یکی از احکام میت که واجب است پس از غسل دادن او انجام شود حنوط کردن است به این معنا که واجب است به پیشانى و كف دستها و سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاهاى او كافور بمالند. این کار (حنوط کردن) برای این جان باختگان که هنوز محرم به احرام حج هستند ممنوع است چرا که ایشان هنوز در حال احرام هستند و استفاده از بوی خوش بر محرم حرام است.
« كسى كه براى حج احرام بسته است، اگر پیش از تمام كردن سعى بین صفا و مروه بمیرد، حنوط كردن او جایز نیست و نیز اگر در احرام عمره پیش از آن كه موى خود را كوتاه كند بمیرد نباید او را حنوط كنند.» [3]
4. اما پوشاندن سر و صورت که یکی از محرمات احرام است در هنگام کفن کردن این عزیزان منعی ندارد و باید به مانند دیگران کفن شوند.
«كسى كه براى حج یا عمره احرام بسته اگر بمیرد باید مثل دیگران كفن شود و پوشاندن سر و صورتش اشكال ندارد.» [4]
احکام حاجیان مجروح و آسیب دیده
کسانی که در این حادثه مجروح شدند و قادر به انجام بقیه اعمال نبودند وظیفه شان نیابت دادن به دیگران بوده تا به نیابت از ایشان رمی و قربانی را انجام دهند و بعد از تقصیر خود حاجی، اعمال مکه را هم به نیابت از ایشان انجام دهند.
«اعمال مجروحینی كه قادر به انجام بقیّه مناسك نیستند با نیابت دادن به دیگران قابل جبران است، لذا دوستان آن ها نیابت برای رمی و قربانی بگیرند و بعد از تقصیر خود حاجی، اعمال مكّه را برای آنها انجام دهند؛ و اگر تاكنون اقدام نكرده اند تا روز سیزدهم می توانند در صورت عدم تمكّن بالمباشرة، با نیابت رمی را انجام دهند.» [5]
تکلیف حج حاجیان درگذشته
6. قربانیان مظلوم این حادثه که محرم به احرام حج بوده اند چون همگی در منا و محدوده حرم بوده اند و در حین انجام اعمال و مناسک رحلت کرده اند؛ آنچه انجام دادند کفایت از حَجة الاسلام آنها نموده و نیاز به قضا و اعاده ندارد.
مراد از حَجة الاسلام حجّ واجب بر شخص مستطیع است که بیش از یك مرتبه در تمام عمر، واجب نمى شود. [6]
مراجع عظام تقلید همه بر این فتوا هستند که «اگر حج گزار بعد از احرام و دخول حرم فوت كند، حج از او ساقط مى شود.» [7]
مقام معظم رهبری می نویسد:
«اگر كسى كه حج بر او مستقر شده در طول راه بمیرد، در صورتى كه بعد از احرام بستن و داخل شدن در حرم فوت كند، از حَجّة الاسلام كفایت مى كند.» [8]
بنابراین حجاج عزیزی که در حادثه ی منا جان باختند و موفق به اتمام اعمال و مناسک حج نشدند همگی در حکم کسی هستند که حج را انجام داده است و نیازی به انجام بقیه اعمال، قضا و یا اعاده حج برای آنها نیست.
تکلیف حج کسانی که نایب آنها در حادثه وفات کرده است
کسانی که نایب آنها در این حادثه وفات کرده است تکلیف از آنها ساقط است و تا همان مقدار که نایب موفق به انجام آن شده کفایت از حَجة الاسلام آنها می کند.
«اگر اجیرِ براى حَجّةالاسلام، بعد از احرام بستن و داخل شدن در حرم فوت كند، از منوبٌ عنه كفایت مى كند.» [9]
و در این مورد فرقی نیست که اجیر یا همان نایب به شکل مجانی نیابت کرده است یا با اجرت و نیز نیابت او برای حَجة الاسلام بوده یا غیر آن. [10]
بنابراین اگر کسی اجیر شده بود تا تمام اعمال حج را به نیابت از کسی انجام دهد و در حین انجام آن در حادثه منا درگذشت ضمن آنکه منوب عنه برئ الذمه شده است و نیازی به تکمیل، قضا و یا اعاده ندارد باید تمام مبلغی که شرط کرده بود را به ورثه آن نایب درگذشته پرداخت کند.
«كسى كه براى انجام حج نیابتى اجیر شود ... اگر مَبلغ [اجرت] در مقابل «برئ الذمه» شدن منوب عنه پرداخت شده و نائب پس از دخول در حرم فوت كند، همه مبلغ به او تعلق مى گیرد.» [11]
و این غیر از صورتی است که حاجی، کسی را نایب گرفته که اعمال رمی و قربانی را به نیابت از او انجام دهد و خود در چادر نشسته بوده که خبر حادثه و وفات نایب خود را می شنود؛ در این صورت او وظیفه داشته است خود یا نایب دیگرش به انجام بقیه اعمال اقدام کند.
در پایان برای تمام حاجیان امسال چه آنها که حجشان پایان یافت و چه آن مظلومان تشنه لبی که حجشان نیمه تمام ماند آرزوی حجی مقبول و سعیی مشکور داریم و برای آن عزیزان سفر کرده، علوّ درجات و برای بازماندگانشان اجری جزیل و صبری جمیل از خداوند منان خواستاریم.
پی نوشت ها:
1. استفتاءات (امام خمینى)، ج 1، ص: 506
2. توضیح المسائل با حاشیه مراجع عظام تقلید، مسأله 553
3. همان مسأله 588
4. همان مسأله 583
5. متن فتوای حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی
6. منتخب مناسك حج، ص: 19
7. مناسك حج (محشى)؛ ص: 70
8. مناسك حج (خامنه اى)؛ ص: 9
9. مناسك حج (محشى)؛ ص: 97
10. در این حکم اکثر مراجع تقلید هم نظرند. مناسك حج (محشى)؛ ص: 96، پاورقی
11. مناسك حج و احكام عمره (سبحانى)، ص: 36
