جاذبه های گردشگری فرهنگی قنات

قنات یكی از جاذبه های محیطی و انسان ساخت و از ابداعات تكنیكی ایران باستان در حدود سه هزار سال پیش برای بهره برداری از آبهای زیر زمینی در سطح زمین است و می تواند كانون توجه گردشگران قرار بگیرد. گردشگران علاقه زیادی به تجربیاتی دارند که به عنوان تجربه فرهنگی در مقصد گردشگری بدست می آورند

یکی از خصوصیات بارز جهانی شدن در قرن بیست و یکم رشد ویژگیهای محلی و شناخت ماهیت فرهنگی یک قوم می باشد که از جنبه های مردم سالاری شدن فرهنگ ها و مواریث نیز هست.
فرهنگ را می توان مجموعه ای از عقاید، آداب و رسوم، هنجارها، ارزشها، رفتارها، فنون و سیستم، جشن ها، تغذیه و به طور کلی شیوه گروهی از مردم که با گروه دیگر متفاوت می باشد، تعریف کرد. بطور کلی جاذبه های فرهنگی هر کشور با کشور دیگر یا هر استان با استان دیگر و هر روستا با روستای دیگر تفاوت دارد. اختلاف جاذبه های فرهنگی که توسط بشر در طول تاریخ به وجود آمده، از تنوع فراوانی برخوردار است. برنامه ریزی در احیا و معرفی این باورها و اعتقادات در کنار دیگر جاذبه های گردشگری، انسجام و تناسب فرهنگی را بین انسانها به وجود می آورد.
گردشگری فرهنگی نوعی گردشگری است که مهمترین هدف آن آشنایی با ویژگی ها و خصیصه های فرهنگی اعم از مادی و غیر مادی یک منطقه می باشد. گردشگری فرهنگی بر خلاف گردشگری طبیعی با مشارکت مردم محلی صورت می گیرد و گردشگران علاقه زیادی به تجربیاتی دارند که به عنوان تجربه فرهنگی در مقصد گردشگری بدست می آورند. بدیهی است که این اطلاعات و علائق، باعث ارتقاء تبادل فرهنگی نیز می شود.

بسیاری از باورها و آداب و رسوم مردم، ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران باستان دارد که پس از قرنها  اگر چه بعضی از ساختارها دستخوش تغییراتی شده است ولی هم چنان نسل به نسل دیگر انتقال یافته و تا امروز برجای مانده است. كشور ایران به لحاظ پیشینه تاریخی، فرهنگی و تنوع طبیعی و زیست محیطی دارای پتانسلهایی ارزشمند و بسیاری است كه با سیاستگذاری و برنامه ریزی منطقه ای، اصولی و همه جانبه می تواند به یكی از مقاصد اصلی و مطرح جهان در زمینه گردشگری تبدیل شود. قنات و فرهنگ آن متعلق به جامعه جهانی و تمدن بشری است و كوشش برای بازشناسی و معرفی قابلیتهای گردشگری آن نه تنها كاری سودمند و ضروری بلكه یك وظیفه علمی و فرهنگی و عمدتاً مربوط به ما ایرانیان است.

ایران با تاریخ و فرهنگ كهن خود مملو از غنای فرهنگی است كه می تواند برای سالهای طولانی جاذبه های غیر تكراری و مطابق با سلیقه تمام مردم جهان را ارایه نماید. این جاذبه ها در عرصه فرهنگی، فولكلور، آداب و سنن اصیل و كهن، جشنها، آیین ها و مراسم ریشه دار حكایت از حلاوت های زندگی بشر با تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین و رشد فرهنگی انسان ها و تاریخ تمدن انسان ، ایران و ایرانی دارد.
قنات یكی از جاذبه های محیطی و انسان ساخت و از ابداعات تكنیكی ایران باستان در حدود سه هزار سال پیش برای بهره برداری از آبهای زیر زمینی در سطح زمین است و می تواند كانون توجه گردشگران قرار بگیرد. گردشگران علاقه زیادی به تجربیاتی دارند که به عنوان تجربه فرهنگی در مقصد گردشگری بدست می آورند

یكی از ابعاد فرهنگی اجتماعی قنات در ایران باورهایی است که در طول تاریخ، مردم ایران به این پدیده مهم داشته اند و آداب و رسوم خاصی در حرمت قنات داشته اند. در همین راستا مردم ایران بر نر و ماده بودن آبهای قنات باور داشته اند و عموما قناتها را نر و تعدادی اندک را ماده می پنداشتند. برای آنها همسر گزینی کرده اند، مراسم عروسی مانند عروسی عادی برگزار می کردند برای آنها قربانی می نمودندو قنات هایی را مقدس می پنداشته اند. یافته های مطالعات کتابخانه ای و میدانی بیانگر  باورها و مراسمی برای توسعه جاذبه های گردشگری فرهنگی قنات با توجه به جاذبه های مردم شناسی قنات است.

با توجه به اهمیت قناتها در ایران و تعداد 37000 رشته قنات ایران، و 7 میلیارد متر مكعب آبی كه از آنها بدست می آید بسیاری از دانشمندان، کاریزهای ایران را از جمله عجایب جهان و ایران را مهد تمدن  كاریزی در جهان شناخته اند.

مراسم آب خواهی

دربعضی ازمناطق ایران به ویژه آبادی های حاشیه کویرها دربرخی ازسالها به دلایل گوناگون و ازجمله کمبود بارندگی مقدارآب چشمه ها و قناتها کم می شود و مردم را بامشکل مواجه می کند . از آنجا که زندگی و اقتصاد این مناطق عمدتاَ به آب وابسته است ، درطول زمان برای تامین کمبود آب مراسم و آیین های خاص به وجود آمده است که می توان آنها را آیین های آّ ب خواهی نامید که با هدف افزایش آب قناتها وچشمه ها برگزارمی شود . مراسم آب خواهی به شیوه های مختلفی برگزار می شود . یکی از این شیوه ها ازدواج قنات است.

عروسی قنات

موضوع نر و ماده بودن آبها و نیز قنات كه ماندگاری است از مراسم دوران ستایش آناهیتا و تیشتر ، ما را به عروسی قنات رهنمود می كند كه امروزه در بسیاری از نقاط ایران از جمله روستاهای اراك، تفرش، ملایر ، تویسركان، محلات، خمین،گلپایگان، دلیجان، چهار محال، اصفهان، دامغان، شاهرود و یزد متداول است و تردیدی نیست كه در گذشته حوزه اجرای رسم عروسی تمامی نقاط گسترده ایران بوده است.
در لابلای متون فارسی در مورد عروسی قنات تا پیش از انقلاب فقط یك مورد آمده است آن هم بدین صورت كه محمد حسن خان اعتماد السلطنه در سال 1294 ه . ق . در شرح روستاهای رار ، یكی از نواحی چهار گانه چهار محال بختیاری ، درباره روستای سامان توضیحی به دست می دهد كه 300 خانوار جمعیت دارد و آبش از قنات چشمه و رودخانه زایند رود تأمین می شود . وی می نویسد :
«قناتی در ده سامان هست مشهور به دلق دمبه گویند اگر قنات مزبور زن نداشته باشد ، آبش خشك می شود به این معنی كه زنی به اسم قنات باید عقد كرد و آن زن شوهر دیگر نباید داشته باشد اقلا ماهی یك دفعه تابستان و زمستان زن برهنه شود و در آب قنات فرو رود ، اگر این كار كردند همیشه آب قنات جاری است . اگر زن برای قنات معین و عقد نكنند ، آب خشك می شود .»
پس از اعتماد السلطنه نخستین كسی كه درباره عروسی قنات پژوهش نموده و مطلبی نوشته است ، آقای دكتر جواد صفی نژاد ، استاد دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است كه با انتشار كتاب نظامهای آبیاری سنتی در ایران در سال 1359 ، دوازده صفحه از این كتاب را به این موضوع اختصاص داده اند . 
 در حال حاضر در ایران این آئین ویژه قنات است. احتمال دارد كه در دوران باستان عروسی چشمه، رودخانه و غیره وجود داشته است.  براساس تحقیقات انجام شده این رسم در مناطق كم باران و تقریباً كم آب و نیز در حاشیه كویر ایران اجرا می شود و هرگاه در اثر نیامدن باران ، آب قنات كم می شده این مراسم اجرا می شده است .

مراسم اینگونه است كه با انتخاب عروس قنات كه ممكن است یك زن بیوه و یا یك دوشیزه باشد ، سعی می كنند رضایت او را به دست بیاورند بنابراین پس از این عمل ، مردم عیناً مانند یك عروسی معمولی جشن می گیرند و ساز و دهل و سایر آلات موسیقی محلی نواخته می شود ، با رقص و دست افشانی حركت می كنند ، گاه پیشاپیش آنان پیرمردان  و پیرزنان حركت می كنند و عروس را بر سر سفره عقد كه معمولاً در كنار قنات می باشد می برند . ممكن است این سفره عقد در خانه ای باشد . در این حال كوزه ای از آب همان قنات در سفره عقد می گذارند و عاقد دقیقاً خطبه عقد می خواند و عروس را برای آن قنات عقد می كند . با "بله " گفتن عروس ، حضار شادی می كنند و شیرینی می خورند .
پس از مراسم عقد عروس بایستی به مظهر قنات برود و در آب بدون لباس آب تنی كند . ممكن است زن قنات برای اینكه قنات قهر نكند ، در سال یكی دوبار در مظهر قنات آب تنی كند . ضمناً در سرخرمن ، مردم محل مقداری گندم و جو به وی به عنوان سهم می دهند .

نتیجه گیری

در بسیاری از باورها چنین به نظر می رسد كه هر جا سخن از فرهنگ به میان می آید بایستی بعد اقتصاد موضوع كنار گذاشته شود اما در صنعت گردشگری به كار بردن لفظ گردشگری فرهنگی، دلیلی برای جدایی این مقوله از انتفاع و مسائل اقتصادی وجود ندارد.گردشگری فرهنگی و به طور كلی صنعت جهانگردی مضافا بر اینكه یك مقوله روحی، روانی و فرهنگی به شمار می رود متناسب با سیستم های مختلف و وجود یا ایجاد عوامل جذب توریسم یك فعالیت اقتصادی سودآور بوده و امروزه سومین صنعت پردرآمد دنیا محسوب می گردد و در این میان توریسم فرهنگی كه به علت گستردگی و ظرافت خویش آمیخته با باورهای گردشگر است می تواند ضمن درآمدزایی بسیار بالا در توسعه فرهنگی ایجاد صل بین ملل مختلف كه خود به لحاظ آسایش بشر و ابعاد اقتصادی آن قابل بررسی و قابل توجه است در آموزش دوره های مختلف مورد توجه سیستم های آموزشی اساتید و دست اندركاران قرار گیرند.با توجه به نتایج تحقیقات انجام شده، تعداد قناتهای حوضه فلات مرکزی ایران 12665 رشته است. قناتهای کهن اراک، قنات دو طبقه مون اردستان، قنات وزوان میمه با سد زیر زمینی، قنات عمیق گناباد و قنات زارچ یزد با طول حدود 70 کیلومتر از شاهکارهای قنات ایران است. طبق آمار یونسکو 60% قناتهای موجود در جهان، در ایران قرار دارد که در بین آنها طولانی ترین و عمیق ترین قنات های جهان که نشان دهنده تکنیک فوق العاده سازندگان آن است، در یزد و نواحی گناباد واقع شده اند.