کتابی ارزشمند در عرصه ی تفسیر قرآن کریم
مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن (با رویکرد نقادانه بر آرای ذهبی، عسال و رومی)
در اندیشۀ اسلامی، قرآن همانند یک متن عادی نیست که بتوان با هر پیش فرضی آن را فهمید یا خالی از هر مبنایی تفسیرش نمود.
لذا مفسر در ابتدا باید دیدگاه خود را نسبت به مبانی تفسیر مشخص سازد و سپس در چارچوب آن ها به تلاش تفسیری بپردازد.
عمدۀ اختلاف نظر مفسران نیز به تفاوت مبانی تفسیری آنان بازمی گردد، که البته تعصبات مذهبی، سیاسی، و ذهنیت های خود ساختۀ افراد نیز در این میدان بی تأثیر نیست.
حجت الاسلام دکتر علی راد، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، در کتابی ارزشمند با عنوان "مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن (با رویکرد نقادانه بر آرای ذهبی، عسال و رومی)" به بیان و تبیین مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن پرداخته است. این کتاب، راهنمایی ارزشمند برای محققان و پژوهشگران عرصۀ تفسیر قرآن خواهد بود.
اهمیت پژوهش
با توجه به اینکه تفسیر امامیه یکی از جریان های قرآن پژوهی جهان اسلام به شمار می آید و پیشینه ای کهن در اندیشۀ اسلامی دارد، مفسران امامیه با تکیه بر سنت معصومان (علیهم السلام) و ادلۀ عقلی، نظریۀ تفسیری منسجم و ارزشمندی را در آثار خود ارائه کرده اند که با بررسی آثار قرآن پژوهی امامیه با رویکرد اجتهادی در حوزۀ بغداد به ویژه شیخ مفید، شیخ طوسی و سید مرتضی و بررسی تفاسیر اجتهادی دوران معاصر می توان بدان دست یافت.
لکن متأسفانه به رغمِ تلاش ها و کوشش های سامان یافته در تفسیر پژوهی شیعی، تاکنون نظریۀ تفسیریِ امامیه به شکل دقیق و جامع استخراج نشده، و این امر مهمی است که از دید قرآن پژوهان شیعی معاصر مغفول مانده و زمینه را برای خرده گیری مخالفان این مذهب فراهم آورده است.
نویسندۀ کتاب بر آن است تا در گام نخست به اکتشاف، طبقه بندی، تبیین مبانی کلامی امامیه پرداخته و در گام بعدی تبیین تأثیر این مبانی در دیگر مولفه های نظریۀ تفسیری امامیه را مدنظر قرار داده و به اشکالاتی که علیه این مبانی از سوی منتقدان مطرح شده است پاسخ دهد.
پژوهش حاضر بر پایۀ احساس نیاز در دو عرصۀ ذیل انجام شده است:
1ـ ضرورت شناسایی و بسط منطقی و روشمند مبانی کلامی امامیه در تفسیر
2ـ شناسایی نقدهای مخالفان مبانی کلامی امامیه در تفسیر و پاسخ به آن ها
ساختار کتاب
این کتاب در پنج بخش اصلی سامان یافته است:
بخش اول: تبیین مفهوم نظریۀ تفسیری و شاخصه های نظریۀ تفسیری امامیه
این بخش خود در دو فصل تنظیم شده است:
فصل اول مفهوم نظریۀ تفسیری را بیان کرده و به بررسی انواع آن در دو نوع اجتهادی و تقلیدی پرداخته است. سپس به موضوع اکتشاف نظریۀ تفسیری و در نهایت مولّفه های نظریۀ تفسیری اشاره می کند.
فصل دوم این بخش نظریۀ تفسیر اجتهادی امامیه را با بررسی رویکرد مفسران قدمای امامیه از حوزۀ بغداد (شیخ مفید، شیخ طوسی و سید مرتضی) و مفسران معاصر امامیه از حوزۀ نجف و قم (علامه طباطبایی، امام خمینی، آیت الله خویی و آیت الله جوادی آملی) تبیین می نماید.
لازم به ذکر است مقصود از نظریۀ تفسیری امامیه، مولفه های بنیادی دانش تفسیر در مذهب امامیه است.
بخش دوم: مبانی کلامی عام
مقصود از مبانی کلامی تفسیر، مجموعه باورها و مبادی نظری مفسر نسبت به متن قرآن،ویژگی های فرا بشری متن قرآن، اصول نظری و کاربردی فهم و تفسیر قرآن است.
مبانی کلامی امامیه در تفسیر را می توان به دو قسم مبانی عام و مبانی خاص تقسیم کرد. مبانی نظر عام، اصول مشترک امامیه با دیگر مذاهب اسلامی در تفسیر است و مبانی نظری خاص، اصول اختصاصی امامیه در تفسیر قرآن را که وجه تمایز آن با سایر فرق و مذاهب می باشد را شامل می شود.
از میان مبانی کلامی عام آنچه در این کتاب مورد توجه نگارنده قرار داشته است عبارت است از:
ـ مبنای ناظر به موجِد بودن قرآن (الهی بودن قرآن)
ـ مبانی ناظر به متن قرآن
ـ نیازمندی قرآن به تفسیر
ـ جامعیت قرآن
ـ جاودانگی و جهانی بودن قرآن
ـ هدایتی بودن تمام قرآن
ـ اعجازمندی قرآن
ـ تنوع زبانی قرآن
ـ واقع نمایی در قصص و تمثیلات
ـ چندمعنایی
ـ تحریف ناپذیری قرآن
ـ مولف محوری در چارچوب دلالت متن
ـ مبانی ناظر به منابع تفسیر (عقل مداری، حجیت سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله)
بخش سوم: مبانی کلامی خاص امامیه
در تبیین مبانی خاص امامیه، آنچه مورد توجه نویسندۀ محترم در این اثر قرار دارد عبارت است از:
ـ عصمت امامان شیعه
ـ عترت؛ وارثان برگزیدۀ قرآن
ـ جامعیت غیر استقلالی قرآن
بخش چهارم: تأثیر مبانی کلامی خاص امامیه در سه مولفۀ منبع، روش و داوری تفسیری
در بخش چهارم دکتر علی راد بر آن است تا به این پرسش اساسی پاسخ دهد که باورمندی مفسر امامی به اینکه عترت نبوی از هرگونه لغزش علمی و عملی پیراسته و به انتخاب الهی وارثان حقیقی قرآنند ، چه تأثیری در تفسیر وی از قرآن دارد؟
از دیدگاه ایشان تأثیر عمدۀ این مبانی، در سه مولفۀ روش، منبع و داوری است که در این بخش به تبیین آن می¬پردازد. در نتیجه این بخش از سه فصل تشکیل شده است:
فصل اول تأثیر مبانی کلامی در منابع تفسیری
فصل دوم تأثیر مبانی کلامی در روش تفسیری
فصل سوم تأثیر مبانی کلامی در داوری تفسیری
مفسران امامیه با تکیه بر سنت معصومان (علیهم السلام) و ادلۀ عقلی، نظریۀ تفسیری منسجم و ارزشمندی را در آثار خود ارائه کرده اند که با بررسی آثار قرآن پژوهی امامیه با رویکرد اجتهادی در حوزۀ بغداد به ویژه شیخ مفید، شیخ طوسی و سید مرتضی و بررسی تفاسیر اجتهادی دوران معاصر می توان بدان دست یافت
بخش پنجم: نقد و بررسی آراء منتقدان مبانی کلامی تفسیر امامیه
بخش آخر این کتاب در دو فصل سامان یافته است: در فصل اول نویسنده آشنایی با منتقدان معاصر تفسیر امامیه، ذهبی، عسال و رومی، را مورد نظر قرار داده و در فصل دوم به بیان برخی اشکالات مهم این افراد و پاسخ بدان ها پرداخته است.
اشکالاتی که در این فصل بیان گردیده و پاسخ داده شده اند عبارتند از:
ـ فهم قرآن در انحصار عترت نبوی
ـ عدم اعتبار قول صحابه
ـ اعتقاد شیعه به تحریف قرآن
ـ اعتزال گرایی عقلی امامیه در تفسیر
ـ تأویل باطن، جری و تطبیق آیات بر امامت
ـ نفوذ اسرائیلیات و احادیث موضوعه در تفاسیر امامیه
ـ سوء استفاده از مبهمات و اسباب نزول
نتیجه
تفسیر امامیه نیز از این اصل کلی مستثنا نبوده و در تفسیر آیات قرآن دارای دو دسته از مبانی عام و خاص می باشد. با توجه به اینکه تاکنون اثر منسجم و درخور توجهی در زمینۀ شناخت مبانی کلامی تفسیر امامیه نوشته نشده است، حجت الاسلام دکتر علی راد در کتاب مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن (با رویکرد نقادانه بر آرای ذهبی، عسال و رومی) به بررسی این مهم پرداخته است که منبعی مفید برای پژوهشگران می باشد.
زینب مجلسی راد
کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
بخش قرآن تبیان
مطالب مرتبط:
معرفی یکی از مهم ترین تفاسیر روایی شیعی
