پایان سارتر

همراه با ناهید فروغان درباره کتاب «کلمات» ژان پل سارتر.

«کلمات» زندگینامه خود نوشت ژان پل سارتر فیلسوف برجسته فرانسوی و کتابی متفاوت در زندگینامه‌نویسی و مهمترین اثر ادبی او محسوب می‌شود که با ترجمه ناهید فروغان، چاپ پنجم آن به تازگی توسط انتشارات ققنوس منتشر شده است.  ناهید فروغان مترجم این کتاب که حقوقدان است، اولویت زندگی‌اش را ترجمه آثار تاریخی و ادبی قرار داده و در کارنامه‌اش ترجمه و انتشار ده‌ها عنوان کتاب دیده می‌شود. «دوستش داشتم» و «کاش کسی جایی منتظرم باشد» دو کتاب از آنا گاوالدا، «نگین کوچولو» و «ناشناخته ماندگان» از مودیانو برنده نوبل ادبیات سال 2014 از جمله ترجمه‌های ادبی اوست. در زمینه تاریخ نیز «عصر نهایت‌ها» و «تاریخ امپراطوری هخامنشی» از پی‌یر بریان، مجموعه پنج جلدی «رامسس» از کریستین ژاک و آثار دیگری را منتشر کرده است. وی کتاب «داریوش در سایه اسکندر» از پی‌یر بریان را برای عرضه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران دارد.

ادبیات سارتر در دهه 60 میلادی
ادبیات دهه 1960 ادبیاتی بود که عمدتاً به مباحثی همچون تعهد نویسنده و مسئولیت نویسندگان در قبال جامعه متمرکز بود، در حالی که ادبیات امروز به آن معنا مطلقاً درگیر آن مسائل نیست. نویسندگانی هستند مثل لوکلزیو یا مودیانو که سال گذشته جایزه نوبل ادبیات گرفت و من دو کتاب از او ترجمه کردم. کتاب‌های «نگین کوچولو» و «ناشناخته ماندگان»، جزو آن دسته از نویسندگانی هستند که به کارشان متعهدند و ادبیات را جدی می‌گیرند، ولی تعهدشان نه به معنای ایدئولوژیک که در بین نویسندگان دهه 60 رایج و متداول بود. نویسندگان دهه 60 تمرکزشان بیشتر روی مسائل سیاسی و به قدرت رساندن یک نوع تفکر بود. بیشتر این نویسندگان مبارزه‌شان بیشتر برای بهبود اوضاع جهان بود، اعتقاد به جهان‌وطنی داشتند. الان دیگر ادبیات، ادبیات ایدئولوژیک نیست. امروز لوکلزیو و مودیانو هر دو نویسندگان متعهدی هستند ولی تعهدشان، به معنای ایدئولوژیک نیست.
زمانی محافل دانشگاهی و روشنفکری در ایران از آثار ژان پل سارتر و فلسفه اگزیستانسیالیسم متأثر بودند. به نظر من در هزاره سوم عصر سارتر به پایان رسیده و تفکر سیاسی کامو بیشتر تسلط پیدا کرده است.
اگر آن زمان عده بیشتری از روشنفکران برای سارتر و فلسفه‌اش ارزش قائل بودند، امروز طرز تفکر کامو بیشتر طرفدار دارد.

کامو نمایشنامه‌ای دارد که در آن نمایشنامه، یک گروه که مبارزه مسلحانه می‌کنند، می‌خواهند شاهزاده‌ای را ترور کنند و در آن جمع بچه‌ای حضور دارد. یکی از افراد گروه به دلیل حضور کودک با این عمل مخالفت می‌کند و می‌گوید این بچه معصوم به کدام گناه باید کشته شود؟ کامو در مبارزات سیاسی به مسأله اخلاق بها می‌دهد، در حالی که سارتر چنین اعتقادی نداشت و در مبارزات سیاسی به ملاحظات اخلاقی پایبند نبود. البته امروز در اروپا عصر سارتر سپری شده است ولی در تاریخ همیشه دوره‌هایی هست که ممکن است یک طرز تفکر دوباره مطرح شود، چنانکه تفکر کامو پس از گذشت چند دهه دوباره مطرح شده است و به آن می‌پردازند.

بدیع‌ترین مشخصه‌های آثار سارتر
پس از سال 1940 عنصر جدیدی در آثار سارتر پیدا شد. پیش از 1940 مسائل به فرد محدود می‌شد: روکانتن، شخصیت رمان تهوع، انسان فردگرایی تمام عیار است که نگران تحولات جهان نیست. اما در کتاب «راه‌های آزادی» شخصیتی را می‌بینیم که به زعم خود به انسان‌ها و به پدیده‌های جمعی وابسته است. پس می‌شود نتیجه گرفت که آزادی و مسئولیت، در این فاصله برای سارتر معنای تازه‌ای پیدا کرده است. سارتر پیش از شروع جنگ فقط در میان خوانندگان فرهیخته ادبیات شناخته شده بود و فیلسوفی به شمار می‌آمد که توانایی نوشتن رمانی مثل تهوع را دارد. اما کسی نبود که بتواند در حیات ادبی پاریس نقش مهمی ایفا کند. سارتر در سال‌های اولیه جنگ و پس از اسارت یکی دو سالی را در سکوت سپری کرد، اما در سال 1943 کتاب «مگس‌ها» را منتشر کرد که از استاد فلسفه، نویسنده‌ای دراماتیک ساخت. جسارت نیمه سیاسی سارتر در مقام نمایشنامه‌نویس باعث شد که از فیلسوفی نسبتاً گمنام به نویسنده‌ای پرطرفدار تبدیل شود. در دهه 1960 سارتر دیگر به اسطوره و حتی به تاریخ پیوسته بود.
«کلمات» کتابی است که خیلی بهتر از دیگر آثار سارتر نوشته شده است برخلاف دیگر آثارش، سارتر درصدد متقاعد کردن خواننده نیست. در کتاب کلمات اعترافی اگر وجود دارد، اعتراف سنگدلانه‌ای است که در مورد خانواده‌اش دارد، خانواده‌ای که در آن رشد کرده است. اعتراف دیگر درباره دوران کودکی‌اش است که از آن نفرت دارد. سارتر در این کتاب نه مراعات خودش را کرده و نه مراعات خویشاوندانش را.
سارتر از سال 1964 که دیگر رو به پیری است دیگر به ادبیات اعتقاد ندارد و درباره مهمترین آثارش حرفی نمی‌زند. کتاب «کلمات» وداع سارتر با ادبیات است، اگرچه این کتاب ادبی‌ترین اثر او ارزیابی می‌شود. سارتر در مورد نحوه برخوردش با جایزه ادبی نوبل و رد این جایزه، در این کتاب توضیح می‌دهد.