مُسنَد امام هشتم، دریایی از آموزه ‌های زندگی اسلامی

وجود مبارک امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در اثر شرایط زمانی خاصی که در مدینه- پس از مرگ هارون- و سپس در خراسان برایشان فراهم شد، توانستند مطالب گرانسنگی برای شیعه چه در قالب نامه و چه در قالب حدیث و چه در قالب دعا به یادگار بگذارند.

توضیح مطلب آنکه با شهادت حضرت امام کاظم علیه السلام در سال 183 ه.ق دوران امامت حضرت رضا علیه السلام آغاز می‌شود. ده سال اول دوران امامت حضرت- تا سال193- معاصر با خلافت هارون الرشید است. از آنجا که هارون از اقتدار سیاسی بالایی برخوردار بود، شاید این دوران از جهاتی برای گسترش فعالیتهای حضرت دچار برخی محدودیتها بوده است. پس از مرگ هارون، پسرش امین در بغداد به خلافت نشست اما مامون عباسی برادر خود را به رسمیت نشناخت و درگیری میان دو برادر آغاز شد که جز با کشته شدن امین در سال 198 ه.ق پایان نیافت. این دوران برای امام رضا علیه السلام، فرصت مناسبی بود تا به نشر فرهنگ و معارف شیعی بپردازد.

پس از آن، دوران خلافت مامون آغاز شده و کمی بعد بحث دعوت حضرت برای سفر به خراسان مطرح می‌شود که خود این حرکت سبب اشتهار آن حضرت را بیشتر فراهم می‌کند و امام با استفاده از آن به رسالت تبلیغی خود می‌پردازد.

نمی از مُسنَد امام هشتم

خوشبختانه در دوران معاصر، مرحوم آقای حاج شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی کار بسیار ارزشمندی را درباره امامان شیعه انجام داده‌اند. «مسند نگاری» که عبارت از گردآوری مجموع روایات هر امام است کاری بسیار سخت و در عین حال مفید است. یکی از اجزای این کار بزرگ، گردآوری مسند امام هشتم با عنوان «‏”«اخبار و آثار حضرت امام رضا علیه ‌السلام‏”«»، ترجمه «مسند الامام‌ الرضا ابی ‌الحسن‌ علی‌ بن ‌موسی علیهماالسلام» است که به همت این عالم گرامی، در دو مجلد به سامان رسیده است:

فهرست سر فصل های اصلی این اثر ارزشمند بدین قرار است:

به صورت کلی، در جلد اول مطالب الاهیاتی، اخلاقی و تفسیری، و در جلد دوم مطالب فقهی گردآوری شده است.

گزارشات زیبا و خواندنی

جلد اول با مقدمه‌ای -در حدود دویست صفحه- درباره شخصیت و امامت حضرت رضا علیه السلام آغاز می‌شود و مولف در این بخش مطالب روائی و تاریخی خود را پیرامون حضرت ساماندهی کرده است. پس از آن سرفصلهای اصلی کتاب شروع می‌شود.

در جلد اول، ما درباره هفت محور اصلی از امام رضا علیه السلام مطالب می آموزیم: عقل و علم، توحید، نبوت، امامت، ایمان و کفر، آداب و مواع1 و تفسیر قرآن کریم. هر سر فصل به بخشهای کوچکتری تقسیم می‌شود. در میان این عناوین اصلی مباحث مربوط به امامت از همه مفصل تر است و پس از آن بخش تفسیر قرآن کریم قرار دارد.

بخش "دلالات الرضا علیه السلام" در سرفصل امامت در حدود پنجاه صفحه به ذکر کرامات و نشانه‌هایی از آن حضرت اختصاص دارد که برای تثبیت موقعیت امامتشان در جامعه از خود بروز دادند و گزارشات جالبی دارد. مثلا در حدیث دوم باب، راوی می‌گوید: در محضر حضرت به شدت تشنه شدم و نخواستم آب بنوشم. حضرت صدا کردند آب گوارا و خنکی آوردند و خودشان نوشیدند و به من دادند گفتند: محمد بنوش که آب خنکی است. از این قبیل مطالب در این باب فراوان نقل می‌شود.

از آنجا که «واقفیه» (233826) در عصر آن حضرت به تشکیک در امامت ایشان رو آورده بودند، بعید نیست که کثرت این کرامات هدفمند بوده و برای رفع شک و شبهه از دوستان حضرت انجام می‌شده است.

در بخش تفسیر قرآن، 204 روایت تفسیری از آن حضرت در ذیل سوره‌های مختلف قرآن کریم بیان شده است.

دریایی از معارف الهی در کلام حجت الهی

جلد دوم کتاب دارای سرفصلهای بیشتری است: دعا، احتجاجات، رجال (یعنی سخنان حضرت درباره افراد دیگر) و نوادر ( احادیث پراکنده) چهار بخش غیرفقهی این جلد هستند. سرفصلهای فقهی که بیشتر این جلد را به خود اختصاص داده‌اند از کتاب طهارت (غسل، وضو و..) شروع شده و تا بحث دیه ادامه دارد.

در بخش دعا، 102 روایت از حضرت داریم که برای مسائل مختلف بیان نموده‌اند و دریایی از معارف در ادعیه آن امام همام وجود دارد که متاسفانه مورد توجه ما قرار نگرفته است.

در بخش احتجاجات، مباحثات حضرت رضا علیه السلام در سه بخش عرضه شده است: مناظره‌های حضرت با بی‌دین ها و افرادی که پیرو ادیان دیگر بودند، مناظره حضرت با سلیمان مروزی و مناظرات حضرت در حضور مامون عباسی. مطالعه بخش مناظرات فواید متعددی دارد که از آن جمله ادب برخورد با منتقدان و مخالفان و پیشه کردن شیوه اقناعی در برخورد با آنان است.

بخش رجال مشتمل بر 97 حدیث از آن حضرت پیرامون روات و افراد مختلف است.

در بخش فقهی بیشترین تعداد حدیث، مربوط به بخش خوردنی ها و آشامیدنی‌هاست (131 حدیث)؛ و پس از آن بخش نماز قرار دارد (130 حدیث). بخش ازدواج و احکام آن از این نظر در رتبه سوم قرار می‌گیرد (118 حدیث).

شرح بیشتر بخشهای فقهی در اینجا ضرورتی ندارد اما ذکر یک نکته جالب است. در میان عناوین بخش فقه، سرفصل جالبی وجود دارد با عنوان «کتاب التجمل» یعنی کتاب زینت با 82 روایت. عناوین اصلی این سر فصل به این شرح است: لباس، انگشتر، حمام، فرش، خضاب کردن، ناخن، بوی خوش، گستردگی منزل، سرمه، مو، کفش، نگهداری از خروس و کبوتر و حیوان. که در این قسمت احادیث جالبی از آن حضرت روایت شده است که نشان دهنده جامعیت معارف و آموزه‌های اسلامی در همه ساحات زندگی است.

نکته پایانی در این نوشتار اینکه، تعداد زیادی از روایات موجود در این مجموعه، احادیثی است که آن حضرت –به سند خویش از پدران بزرگوارش- از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله یا امیرالمومنین علیه السلام و گاهی یکی دیگر از پدران بزرگوار خویش روایت کرده‌اند ولی اکثر احادیث از خود حضرت نقل شده است.

امیدواریم خدای متعال به همه ما توفیق فراگیری معارف اهل بیت علیهم السلام را عنایت فرماید.

دکتر سید محمدمهدی رفیع پور    

      مدرّس حوزه و دانشگاه          

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

مطالب مرتبط:

ویژه‌ نامه های شهادت امام رضا علیه السلام

نماهنگ های شهادت امام رضا علیه السلام

نواهنگ های شهادت امام رضا علیه السلام