تبیان، دستیار زندگی
هنر نساجی از جمله هنرهایی است که بسیار وامدار صنعتگران و هنرمندان ایرانی است. اما این هنر از چه زمان در ایران پیدا شد و چگونه رشد کرد؟
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پیشینه هنر نساجی


هنر نساجی از جمله هنرهایی است که بسیار وامدار صنعتگران و هنرمندان ایرانی است. اما این هنر از چه زمان در ایران پیدا شد و چگونه رشد کرد؟

پیشینه هنر نساجی

کشور عزیزمان ایران به دلیل گستردگی، همواره بستر مناسبی برای رشد فرهنگ و هنر در ادوار گوناگون بوده است. موقعیت خاص جغرافیایی ، آن را به دروازه ای میان شرق و غرب بدل کرده و همین موضوع باعث شده در پرورش انواع هنر بتواند تمامی دستاوردهای شرق و غرب را با هم بیامیزد.

ایران در زمینهء نساجی و بافندگی نیز از موقعیت جغرافیایی مرکزی خود سود برده است:

چین در خاوردور در بافندگی ابریشم های لطیف تجربه زیادی داشت، شبانان آسیای مرکزی نیز که از پشم گوسفند خود استفاده می کردند قالی و فرش را بوجود آوردند؛ آشوریهای باختری، قرنها در بافتن پشم و کتان معروف بودند؛ هند نیز در جنوب ، کشت پنبه را توسعه داد و آن را در نساجی به کار برد.

ایران توانست از تمام این منابع بهره گیرد ، اما هر وقت بافنده ی ایرانی روش جدیدی اقتباس می کرد، بی درنگ آن را با راه و روش خود تطبیق می داد و کوشش می کرد که از لحاظ فنی آن را بهبود بخشد. به بیان دیگر اگرچه اختراعات اصلی و بنیادی در خارج از کشور ایجاد شده ولی اغلب به طوری که خواهیم دید، کامل کردن آن در ایران صورت گرفته است و ایران برتری خود را در پارچه بافی بیش از 1500 سال نگه داشته است.

پیشینه هنر نساجی

شروع صنعت نساجی

تاریخ نساجی در ایران به آغاز عصر نوسنگی می رسد. در حفاریهایی که در آغاز سال های 1950 در غاری نزدیک دریای خزر به عمل آمد ، قطعات پارچه بافته شده از پشم گوسفند و موی بز بدست آمد و با روش آزمایش کربن 14 معلوم شد که مربوط به 6500 سال پیش از میلاد مسیح است.

تنها این مورد نشان از رواج صنعت نساجی در ایران ندارد بلکه در کاوشهای باستان شناسی بارها و بارها به مواردی برمی خوریم که وجود صنعت نساجی را به عنوان یک هنرِ دائمی تایید می کند:

دوک سره و خامه هایی در خانه های اولیه فلات ایران پیدا شده که تاریخ آن به 5000 سال پیش از میلاد مسیح می رسد و این خود علامت آن است که این صنعت از آغاز نوسنگی ادامه داشته است.

نقش پارچه هایی که بر روی دو تبر مسی که در حفاری های نزدیک شوش پیدا شده و مربوط به 3500 تا 3000 سال پیش از میلاد است نشان می دهد که بافندگی و حتی رییسندگی و قیچی کردن پشم در آن زمان متداول بوده است.

نقش پارچه هایی که بر روی دو تبر مسی که در حفاری های نزدیک شوش پیدا شده و مربوط به 3500 تا 3000 سال پیش از میلاد است نشان می دهد که بافندگی و حتی رییسندگی و قیچی کردن پشم در آن زمان متداول بوده است.

از اشیایی که از شوش بدست آمده می توان ثابت کرد که بافتن لوحه های پارچه ای، متعلق به هزاره ء دوم پیش از میلاد است که تا به امروز هم ادامه دارد و گلیم بافی که بعدها در ایران بسیار اهمیت پیدا کرد در هزاره دوم پیش از میلاد در باختر ایران بوجود آمده است.

پیشینه هنر نساجی

تکنیک های بافت پارچه

بافندگی پارچه های طرح دار در حدود سال 1000پیش از میلاد به شکل طرح دوپودی در باختر ایران ایجاد شد . در این روش دو پود باهم و در یک زمان برده می شوند که یکی از آنها برای "ساده باف" است و دیگری فقط در جاهایی که "طرح" لازم داشته باشد به روی پارچه آورده می شود و گرنه در همان پشت پارچه آیزان باقی می ماند. این شکل ساده ء پارچه ء مرکب است که آنرا "پود طرح مرکب" می نامند.

در چین کمی پس از ایران، یک نوع دیگر پارچه ء به اصطلاح "تار طرح مرکب" پیدا شد. در این نوع بافندگی دوتار با رنگهای متضاد به کار برده می شود . قسمتی از هر تار طبق طرح مورد لزوم روی پارچه آورده می شود و با انداختن پود که از بین دوتار عبور می کند بدون اینکه به هیچ کدام درگیر شود، نگاه داشته می شود.

پود دیگر مثل پارچه بافی عادی است و در یک زمان با هر دو تار درگیر می شود ، برای تغییر نقشه و طرح، تارهایی که باید جلو آورده شوند ، عوض می شوند.

در آغاز عصر مسیحیت، روش دیگری در بافت پارچه ی تار طرح مرکب در چین پیدا شد . این روش با قبلی قدری فرق دارد ؛ بدین معنی که تار نگهدارنده به پود جناغی درگیر می شود در صورتی که تار روی آن آزاد است.

این نوع بافت سبب می شود که پارچه در قسمت تارهای آزاد و شناور "اطلس نما" شود و حال آنکه بقیه پارچه، زمینه جناغی متضاد دارد.

پیشینه هنر نساجی

در دوره پارتها هر دو نوع این بافت با همان روش اصلی چینی در خاور ایران متداول بود. وقتی که این شیوه به سوی باختر گسترش یافت، بافندگان ایران روش دو تاری را به کار بردند ولی چون به طرح بافت پودی عادت داشتند، روش چینی ها را معکوس کرده و یک پارچه ترکیبی بافتند که طبق طرح و نقشه آن ، یکی از پودها در روی پارچه قرار می گرفت . گاهی اوقات ،البته نه همیشه، این دو ردیف یک در میان تاری را که با پود درگیر نشده است ولی در داخل پارچه است، در میان می گیرد.

این روش ترکیبی نو، از زمان ساسانیان به بعد آغاز شده و هیچ گاه از بین نرفت و به همان شکل هم به روم شرقی (بیزانس)، سیسیل ، ایتالیا، و شمال اروپا رفت و در آنجا به نام "پارچه های مرکب" شناخته شد.

در زمان ساسانیان یک نوع پارچه بافی دیگر در ایران پیدا شد. اساس این نوع پارچه بافی را می توان در پارچه های لطیف و زیبای هزاره دوم پیش از میلاد سراغ گرفت. از نمونه ای که پیدا شده چنین معلوم می شود که این نوع پارچه بافی در دورهء "هان" در تمدن چینی وجود داشته است.

بافت پارچه های مزبور در سده ی دوم میلادی در آسیای مرکزی و در سده ء سوم در سوریه متداول شد.

پیشینه هنر نساجی

در سوریه تبدیل به یک بافت جناغی مرکب تمام عیار گردید . از سوریه به ایران ساسانیان بازگشت و از آنجا به چین راه یافت و در آنجا تا زمان سلسله تانگ(618-961م.) جزو بافت استاندارد چین شد.

از زمان ساسانیان به این سو، "بافت جناغی مرکب" بیشتر از پارچه مرکب متداول شد و این نوع بافت تا امروز هم ادامه دارد.

خلاصه آنکه تکنیک بافت پارچه های طرحدار معروف به جناغی مرکب، هرچند که بن مایه های خود را از چین و خاور دور می گیرد اما تکنیک خاص ایرانی است، در واقع این ایرانیان بودند که در نهایت توانستند با تلفیق دستاوردهای ملل مختلف در زمینه پارچه بافی ، بهترین تکنیک بافت را ابداع کنند. تکنیکی که تا به امروز و قریب به دو هزار سال دوام آورده است؛ رهاوردهایی که همچنان مایه افتخار هر ایرانی است.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

صنایع دستی کهن ایران/ هانس.ای ولف

هنرهای ایران/ ر.دبلیو فریه

شاهکارهای هنر ایران/ آرتور آ. پوپ

مطالب مرتبط:

هنر نساجی در دوران عباسی(1)

هنر نساجی در دوران عباسی(2)

هنر نساجی یزد

رنگهای ایرانی

تاریخچه رنگرزی در جهان