اختصارات و آغازه‌ها در زبان فارسی
اختصارسازی روشی است برای به کار بردن صورت کوتاه شده‌ی یک واژه یا گروه نحوی. مسلم است گردآوری، سازمان‌دهی، حفاظت و اشاعه‌ی اطلاعات از جمله وظایف کتاب‌داران و دست‌اندرکاران علم اطلاع‌رسانی است تا به این طریق از فرار، مرگ‌ومیر و نابودی آن‌ها پیش‌گیری شود. آغازه‌ها و اختصارات موجود در هر زبان بخشی اطلاعات و دانش یک جامعه و تمدن را تشکیل می‌دهد. در این مقاله سعی بر این است که تعدادی از آغازه‌ها و اختصارات موجود در زبان فارسی که نگارنده بالغ بر پانصد ماده از آن‌ها را گردآوری کرده است، معرفی شود و امید است این اقدام سبب شود تا خوانندگان و علاقه‌مندان گرامی، نگارنده را در گردآوری هرچه‌بیش‌تر این واژه‌ها یاری رسانند.
اختصارسازی به روش‌های زیر انجام می‌گیرد: اختصار تک‌حرفی- اختصار چندحرفی- ترخیم: در این نوع اختصار دو یا چند حرف از آخر یا اول یا بخشی از آخر یک واژه یا عبارت حذف می‌شود.- فشرده‌سازی- آمیزه‌سازی (نحت)- سرواژه‌سازی (آغازه): در این روش معمولن حروف اول واژه‌های یک عبارت به هم می‌پیوندند و لفظی می‌سازند که می‌توان آن را همچون یک واژه تلفظ کرد.
استفاده از آغازه‌ها و اختصارات سابقه‌ای دیرینه دارد.
تعریف و شیوه‌ی ساخت
اختصار و آغازه هر دو از حرف یا حروف آغازین کلمه یا کلماتی تشکیل می‌شوند که در آغازه، این حروف کلمه‌ای را می‌سازد که خوانده و تلفظ می‌شود و مثل اختصار تنها چند حرف جدا ازهم نیست.
آغازه‌ها و اختصارات به طرق مختلف ساخته می‌شوند:
1) گاهی با کنارهم‌قراردادن نخستین حرف از هر کلمه ساخته می‌شود. مانند: مجدا (مجله‌ی جامعه‌ی دندان‌پزشکی ایران) و ه.ش. (هجری شمسی)،
2) گاهی با کنارهم‌قراردادن بیش از یک حرف از هر کلمه ساخته می‌شود. مانند هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) یا جنگال (جنگ‌های الکترونیکی)؛
3) آغازه‌ها گاهی حرف یا حروفی دارند که از هیچ کلمه‌ی معینی گرفته نشده‌اند. برای مثال در «فیپا» برای «فهرست‌نویسی پیش از انتشار» که کتاب‌خانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران ابداع کرده است. برای حرف «ی» هیچ مرجعی وجود ندارد و به نظر می‌رسد این حرف را صرفن برای تلفظ‌شدن به آن کلمه افزوده‌اند. شاید هم آن را از انتهای کلمه‌ی فهرست‌نویسی گرفته باشند؛
4) گاهی در یک آغازه هیچ حرف و نشانه‌ای از کلمه یا کلمات موجود در شکل کامل عبارت دیده نمی‌شود. مثلن در «امکان» که آغازه‌ی «اتحادیه‌ی مرکزی تعاونی‌های مصرف کارگران ایران» است، هیچ حرف یا حروفی از کلمات «تعاونی‌های مصرف» دیده نمی‌شود. به‌علاوه به نظر می‌رسد حرف «ن» در «امکان» را از انتهای کلمه‌ی «ایران» گرفته‌اند.
از اغلب کلمات و حروفی مانند در، از، و ... که در شکل‌گیری آغازه یا اختصار نقشی ندارند، صرف نظر می‌شود. مانند «حرکت» در «حُسن رفتار و کردار ترافیک» و ق.م. (قبل از میلاد).
فایده و ضرورت، پویایی و تحول یکی از نشانه‌های هر زبان زنده است. آغازه‌ها و اختصارات هم همین خاصیت را دارند. مادامی که عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها مثل سازمان‌ها و موسسات موجودند و به فعالیت خود ادامه می‌دهند، این‌گونه واژه‌ها هم هستند و به کار برده می‌شوند. درغیراین‌صورت کاربرد خود را از دست خواهند داد.
استفاده از آغازه‌ها و اختصارات در ارتباط کلامی و نوشتاری موجب سرعت عمل و صرفهجویی در نوشتن، خواندن، کاغذ و وقت می‌شود. ، بنابراین آگاهی و استفاده از آغازه‌ها و اختصارات مزایایی دارد:
1) می‌تواند ما را در یادداشت‌برداری از سخن‌رانی‌ها کمک کند ؛
2) در خواندن متون و در برخورد با آغازه‌ها و اختصارات چشم انسان کلمات کم‌تری را می‌بیند و بنابراین به ما کمک می‌کند تا سریع‌تر بخوانیم و به‌تر درک کنیم؛
3) در نگارش مقاله یا هر مطلبی وقت کم‌تری برای نوشتن و حروف‌چینی صرف می‌شود د.
برخی از آغازه‌های معنادار و با مسما
پیش از این گفته شد که بیش‌تر اختصارات و آغازه‌ها معنای روشن و مستقلی ندارند و دلیل این امر آن است که اختصارات و آغازه‌ها از کنارهم‌گذاشتن حروفی که از دو یا چند کلمه گرفته شده‌اند، تشکیل می‌شوند. در این میان آغازه‌هایی را می‌توان شناسایی کرد که معنا و مفهوم دارند و گاهی هم معنا و مفهوم آن‌ها با کلمات تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها ارتباط معناداری دارد. در این‌جا درباره‌ی تعدادی از این آغازه‌ها و معنا و مفهوم آن‌ها بحث خواهیم کرد:
1. هما (هواپیمایی ملی ایران): هما در لغت به معنای شاهین، عقاب، باز است که شنیدن آن قدرت، دقت، توانایی، تیزبینی، سعادت و مناعت طبع را به شنونده القا می‌کند.
2. شارح (شبکه اطلاع‌رسانی حوزه): شارح در فرهنگ‌های لغت به معنای شرح‌دهنده و بیان‌کننده و کسی که کتاب یا مطلبی را شرح دهد و مشکلات آن را تفسیر کند، آمده است. بدیهی است هدف هر نظام و شبکه اطلاع‌رسانی، اشاعه‌ی اطلاعات و رساندن آن به دست اهل فن است. در این زمینه شارح آغازه‌ی مناسبی است برای شبکه‌ی اطلاع‌رسانی حوزه.
3. سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها): این سازمان مسئولیت تدوین کتاب‌های درسی در شاخه‌ی علوم انسانی برای دانشگاه‌ها را بر عهده دارد و با بهره‌جویی از توان علمی استادان رده‌بالای دانشگاه‌ها این مهم را به انجام رسانده به آموزش عالی در شاخه‌ی خود سمت و جهت می‌بخشد.
نمونه‌هایی از آغازه‌ها و اختصارات زبان فارسی
آغازه‌ها و اختصاراتی که در زبان فارسی به کار می‌روند، دو دسته‌اند:
دسته‌ی اول برگرفته از واژه‌های لاتینی بوده و درواقع حروفی از این واژه‌ها به فارسی آوانگاری شده‌اند.
ولی آن دسته از آغازه‌ها و اختصارات که منشاء فارسی دارند و از حروف آغازین کلمات فارسی ساخته شده‌اند، کم است. تلاش بر این است که با معرفی این‌گونه آغازه‌ها و اختصارات استفاده از آن‌ها را تشویق و به‌کارگیری آن‌ها را متداول سازیم. در زیر تعدادی از این گونه آغازه‌ها آمده است:
آزفا: آموزش زبان فارسی
ااا: امداد اتومبیل ایران
اتکا: اداره تدارکات کادر ارتش
اصفا: اصطلاح‌نامه فرهنگی فارسی
اکتا: انجمن کتاب‌داران ایران
امکان: اتحادیه‌ی مرکزی تعاونی‌های مصرف کارگران ایران
بج: به کار برید به جای
ب م ا: بانک ملی ایران
بهی نزاجا: بهداری نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
بی‌تا: بدون تاریخ انتشار
بی‌نا: بدون ناشر
پ ت ت: پست و تلگراف و تلفن
پش مر: پشتیبانی مرکز
پ ق نزاجا: پشتیبانی قرارگاه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
پنها: پشتیبانی و نوسازی هلیکوپترهای ایران
پورا: پوست و روده ایران
پی ال پی: پخش لوازم پیکان
تاکا: تولید ادوات کشاورزی اراک
ت ت ت: تاکسی تلفنی تهران
تکتا: تحقیق، کاوش و تولید وسایل الکترونیک
توانیر: تولید و انتقال نیرو
ج اا: جمهوری اسلامی ایران
جام: جامعه اسلامی مهندسین
جنگال: جنگ‌های الکترونیکی
چاپخش: چاپ‌کردن و پخش‌کردن
چوکا: چوب و کاغذ ایران
حرکت: حسن رفتار و کردار ترافیک
حماس: حرکت مقاومت اسلامی
داعس: دایره‌ی عقیدتی و سیاسی
دافوس: دانشکده‌ی فرماندهی و ستاد
رافع: رشد استعدادهای فرزندان علی
رجا: راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران
رض: رضی‌الله عنه
رک: رجوع کنید به
ره: رحمه‌الله علیه
ژاجا: ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران
ساتکاب: ساخت و تهیه‌ی کالای آب و برق
ساج: سیستم اطلاعات جغرافیایی
ساصد: سازمان صنایع دفاع ملی
ساعس: سازمان عقیدتی و سیاسی
ساف: سازمان آزادی‌بخش فلسطین
سانجا: سازمان نقشه‌برداری جمهوری اسلامی ایران
ساواک: سازمان امنیت و اطلاعات کشور
ساها: سازمان ارتباط هوایی ارتش
س ج اا: سیمای جمهوری اسلامی ایران
سماجا: ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران
سمپاد: سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان
سمت: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها
سوپا: ساخت وسایل پزشکی ایران
سها: سرنگ هلال ایران
شابک: شماره استاندارد بین‌المللی کتاب
شابم: شماره استاندارد بین‌المللی مجلات
شاجا: شهربانی جمهوری اسلامی ایران
شارح: شبکه اطلاع‌رسانی حوزه
ش م ا: شرکت مخابرات ایران
ش م ر: شیمیایی، میکروبی، رادیواکتیو
ش م ه: شیمیایی، میکروبی، هسته‌ای
شنپ: شماره نظام پزشکی
ص.ع: صفحه‌ی عنوان
صها: صنایع هواپیمایی ایران
ع: علیه‌السلام، علیها‌السلام
ع.پ.خ.ب: علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی
ع س: عقیدتی – سیاسی
فرسا: فرآورده‌های ساختمانی
فیپا: فهرست‌نویسی پیش از انتشار
ق.آ.د.ک: قانون آیین دادرسی کیفری
ق.آ.د.م: قانون آیین دادرسی مدنی
ق.ا: قانون اساسی
ق.ت: قانون تجارت؛ قانون تعزیرات
ق.ح.ق: قانون حدود و قصاص
ق.د.ک: قانون دادرسی و کیفر ارتش
ق.ک.ع: قانون کیفر عمومی
ق.م.ا: قانون مجازات اسلامی
ق.م.ع: قانون مجازات عمومی
ق.م.م: قانون مسئولیت مدنی
کاپا: کتاب‌داری و اطلاع‌رسانی پزشکی ایران
کاچیران: کارخانجات چرخ خیاطی ایران
کاد: کار و دانش
کما: کارخانجات مخابرات ایران
لجمن: لبه جلو منطقه‌ی نبرد
ماجد: موسسه انتشارات جهاد دانشگاهی
ماه: مرکز انرژی هسته‌ای
مترا: (شرکت) مهندسین مشاور توسعه‌ی راه‌آهن ایران
متن: مرکز تحقیقات نیرو
مجدا: مجله‌ی جامعه‌ی دندان‌پزشکی ایران
مشاتیر: مهندسین مشاور نیرو
نداجا: نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نزاجا: نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نک: نگاه کنید به
نما: نظام مبادله اطلاعات علمی – فنی
نوسا: (شرکت) نرم‌افزار و سخت‌افزار ایران
نوهد: نیروهای ویژه‌ی هوابرد
نهاجا: نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
هوانیروز: هواپیمایی نیروی زمینی
ی د: یادداشت دامنه
منبع: نشریه‌ی «سخن سمت» شماره‌ی 4/ حسین مختاری معمار (عضو هیات علمی گروه کتاب‌داری دانشگاه تهران)
