علم امام محدود یا نامحدود؟!
بحث علم امام یکی از قدیمی ترین بحث های کلامی در شیعه می باشد که مورد کنکاش علما قرار گرفته است و به همین جهت اقوالی که در این زمینه ارائه داده اند گوناگون است؛ برخی از اینان مدافع علم محدود امام هستند. و عده زیادی دیگر قائل به علم گسترده امام بوده اند.
قسم اول از علم امام
امام (علیه‌السلام) به حقایق جهان هستی، در هر شرائطی، به اذن خدا واقف است، اعم از آنها كه تحت حس قرار دارند و آنها كه بیرون از دایره حس می‌باشند، مانند موجودات آسمانی و حوادث گذشته و وقایع آینده".
راه اثبات این علم
علامه طباطبایی دلیل این مطلب را نقل روایات متواتره‌ای كه در جوامع حدیث شیعه ضبط شده است می داند و معتقد است:" به موجب این روایات كه به حدّ و حصر نمی‌آید امام(علیه‌السلام) از راه موهبت الهی نه از راه اكتساب به همه چیز واقف و از همه چیز آگاه است و هرچه را بخواهد به اذن خدا به ادنی توجهی می‌داند".
در آیه كریمه: (عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احداً إلاّ من ارتضی من رسول) ( سوره جن، آیه 26) نشان می‌دهد كه اختصاص علم غیب به خدای متعال به این معناست كه غیب را مستقلاً و از پیش خود (بالذات) كسی جز خدای نداند ولی ممكن است پیغمبران پسندیده به تعلیم خدایی آن را بدانند چنان كه در بسیاری از این روایات وارد است كه پیغمبر و نیز هر امامی در آخرین لحظات زندگی خود، علم امامت را به امام پس از خود می‌سپارد".
علامه دلیل دوم خود را این گونه ارائه می دهند که: " از راه عقل نیز براهینی وجود دارد كه به موجب آنها امام (علیه‌السلام) به حسب مقام نورانیت خود كاملترین انسان عهد خود و مظهر تام اسماء و صفات خدایی و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعه شخصی آشناست و به حسب وجود عنصری خود، به هر سوی توجه كند برای وی حقایق روشن می‌شود ".
قسم دوم از علم امام: علم عادی
علامه قسم دوم علم امام را این گونه تبیین می کنند که: "پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نص قرآن كریم و همچنین امام (علیه‌السلام) بشری است همانند سایر افراد بشر و اعمالی كه در مسیر زندگی انجام می‌دهند مانند اعمال سایر افراد بشر در مجرای اختیار و بر اساس علم عادی قرار دارد. امام (علیه‌السلام) نیز مانند دیگران خیر و شر و نفع و ضرر كارها را از روی علم عادی تشخیص داده و آنچه را شایسته اقدام می‌بیند اراده كرده و در انجام آن به تلاش و كوشش می‌پردازد. در جایی كه علل و عوامل و اوضاع و احوال خارجی موافق می‌باشد. به هدف اصابت نمی‌كند و در جایی كه اسباب و شرائط مساعدت نكنند از پیش نمی‌رود.
امام (علیه‌السلام) مانند سایر افراد انسانی، بنده خدا و به تكالیف و مقررات دینی مكلف و موظف می‌باشد و طبق سرپرستی و پیشوایی كه از جانب خدا دارد با موازین عادی انسانی باید انجام دهد و آخرین تلاش و كوشش را در احیاء كلمه حق و سرپا نگه‌داشتن دین و آیین بنماید".
ائمه مخزن علم الهی
آیت الله جوادی آملی با توجه به این مطلب که: برخی مواقع از وسعت علمی ائمه بحث می‌شود و برخی مواقع از گنجینه‌ی علم بودن آنها سخن به میان می‌آید، می فرمایند:
" بعضی از افراد از علومی برخوردار و به رموزی از خلقت آگاهند لیكن به سفره‌ی گسترده‌ای شباهت دارند كه برای هر محرم و نامحرم پهن شده است و همگان به طور یكسان برای بهره‌مندی از آن فراخوانده شده‌اند. اما ائمه(علیهم السلام) چنین نیستند بلكه صندوق علم الهی هستند كه كلید آن به دست خود آن حضرات است و چون مظهر (و عنده مفاتیح الغیب)(سوره انعام، آیه 59) هستند، باب این گنجینه را تنها برای كسانی می‌گشایند كه مصلحت بدانند.
گستره علم غیب
بی گمان، هیچ چیز در امور مربوط به شریعت و حلال و حرام الهی بر بندگان برگزیده ای که سزاوار دریافت علوم غیبی اند، مخفی نمی ماند و خداوند در غیب را به روی آنان می گشاید. اكنون تنها برآنیم كه به برخی از ابعاد دانش غیبی معصومان نظر اندازیم و یا دورنمایی از گستره علم غیب را به دیده آوریم.
1. علم الكتاب
(قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهیدًا بَیْنی وَ بَیْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ(رعد/43)) «ای پیغمبر بگو بهترین گواه بین من و شما خداست و كسی كه همه علم كتاب در نزد اوست». أمیرالمومنین می‌گوید: و علم این كتاب را خدا به أمیرالمومنین داده است.» (ینابیع الموده باب 30 ص 103)
و از طرفی خدا می‌فرماید: «هیچ تر و خشكی نیست مگر اینكه در كتاب آشكار خداست»، روایات فراوانی از شیعه و سنی، مصداق این تعبیر قرآنی را امام علی بن ابیطالب(علیه السلام) دانسته اند.
دارنده علم الكتاب به درجاتی بالا از عمل، علم و معرفت دست یافته است و از حقایقی آگاهی دارد كه انسان های عادی از آن بی بهره اند.
2. شرایع آسمانی
امیرمومنان (علیه السلام)، نه تنها تفسیر و تأویل قرآن و شأن نزول آیات قرآنی را می داند و ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و خاص و عامش را از یكدیگر بازمی شناسد بلكه به فرموده خود، آگاهی اش به تورات و انجیل از خود یهودیان و مسیحیان بیشتر است.
3. علم به گذشته و آینده
امام علی (علیه السلام) با اشاره به اینكه دانش پیامبران پیشین در پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) گرد آمده و ایشان از وقایع گذشته و حوادث آینده آگاه است، خود را وارث علم او می خواند و می فرماید: «سوگند به كسی كه جانم به دست او است، من نیز از آنچه پیامبر می دانست، آگاهم و از حوادثی كه تا كنون روی داده است، یا تا قیامت روی می دهد، خبر دارم.»( بحارالانوار، ج26، ص110)
4. زمان مرگ و پیشامدهای ناگوار
آگاهی از زمان فرا رسیدن مرگ و رویدادهای ناخوشایند، كه در اصطلاح عربی، «علم المنایا و البلایا» خوانده می شود، در روایات علوی بسیار به چشم می آید و از دانش های غیبی آن حضرت به شمار می رود.
5. اسرار درونی
چنانكه امام علی (علیه السلام) به یكی از جاسوسان معاویه فرمود: «تو را معاویه به سوی من فرستاده، تا از پاسخ مسائلی كه در حل آنها درمانده است، آگاه گردد.»
6. زبان همه آدمیان
در تاریخ زندگانی پیشوایان معصوم (علیهم السلام) به حكایاتی بسیار برمی خوریم كه بر اساس آنها، اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به زبان های گوناگونی همچون سریانی، عبری، تركی، روسی و فارسی سخن گفته اند.
7. زبان حیوانات
در روایتی، امام علی (علیه السلام) با سلیمان پیامبر، كه به فرموده قرآن، زبان پرندگان را می دانست،(نمل/16) هم نوا می گردد و می فرماید: « ما را زبان مرغان آموختند و از هر نعمت عطا كردند.» (ری شهری، محمد، اهل البیت، فی الكتاب و السنه، ص202)
خلاصه:
اعتقاد ما امامیه در حق ائمه علیهم السّلام آن است كه آنها معصوم هستند و موصوفند به كمال و تمام و علم از اوائل امورشان تا اواخر آنها، و در چیزى از احوالشان به نقص و عصیان و جهالت و نادانى موصوف نمى‌شوند. آیه شریفه تطهیر دلالت بر عصمت آل عبا علیهم السّلام دارد و عصمت واقعى است و لذا باید به همه چیز عالم باشند و الاّ عصمت واقعى درست نمى‌شود.
مریم پناهنده
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منابع:
1) بیست رساله فارسی،ج1
2) امام شناسی، علامه طهرانی،ج4
3) پرسمان دانشجویی
4) وبلاگ الجبروت
5) مجمع جهانی شیعه شناسی
مطالب مرتبط:
