به روایت نزدیكان محمدرضا پهلوی
بی ارادگی های شاه روزهای آخر
تمام عمرم را صرف سركوب نیروهای كمونیست و چپ‌گرا كردم تا منافع غرب و در رأس آن آمریكا را حفظ كنم. هرچه به من گفتند از جان و دل پذیرفتم و مانند یك غلام حلقه به گوش، مجری دستورات منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای آنها بودم
بیماری شاه ازجمله مسائلی است كه در تاریخ معاصر ایران نقش تعیین كننده ای داشته است. به باور بسیاری از اطرافیان محمد رضا پهلوی او در روزهای آخر سلطنت خود به وضعیت اسفباری دچار شده بود به گونه ای كه به تمام اطرافیان خود بدبین شده بود. بسیار ی بر این باورند كه همین ویژگی شاه را باید از جمله عوامل اصلی دخیل در بروز اعتراض مردم و علما دانست. نكته ای كه بارها در بیانات امام راحل بدان اشاره شده بود و ایشان شاه را به عنوان غلام حلقه به گوش آمریكا قلمداد می كردند. البته خود شاه نیز به صراحت به این موضوع اشاره كرده و می گوید:
«تمام عمرم را صرف سركوب نیروهای كمونیست و چپ‌گرا كردم تا منافع غرب و در رأس آن آمریكا را حفظ كنم. هرچه به من گفتند از جان و دل پذیرفتم و مانند یك غلام حلقه به گوش، مجری دستورات منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای آنها بودم.»
همین ویژگی وابسته شاه صدای علما و مردم را بارها و بر سر موضوعات گوناگون در آورده بود به گونه ای كه حتی صدای اعتراض بسیاری از نزدیكان و وابستگاه شاه نیز درآمده بود در ادامه ضمن بررسی ابعاد و پیامدهای این ویژگی شخصیتی شاه به نقل قولهای مستقیم بسیاری از نزدیكان شاه ایران پرداخته ایم.
همسر فرح پهلوی یكسال پس از مرگ وی درباره تنهایی شاه و حواشی های پیرامون آن می گوید كه شاه در روزهای آخر سلطنتش بسیار در رنج بود و تنها. از اطرافیان او آنها كه نرفته بودند از آینده خویش بیمناك بودند. داریوش همایون وزیر پیشین، در همان روزها به همراه گروهی از مقامات دستگیر شده بود:
«خالی شدن پیرامون شاه از همان وقت شروع شد. خود من بسیار زیر فشار بودم كه از ایران بروم. دوستانم خیلی به من اصرار كردند. خانه هایشان را در خارج از ایران به من عرضه كردند كه بروم آنجا بمانم، در آمریكا، جنوب فرانسه و . . . می گفتند كه ببین چه بر سر همكاران سابق تان دارد می آید و این مملكت طور دیگری پیش می رود. . . .وقتی ماها را گرفتند، یكی از دوستان من كه آن وقت معاون قائم مقام شركت ملی نفت ایران بود برای من تعریف می كرد كه هر وقت به دیدن شاه می رفته چون روزهایی مثلاً یكشنبه، دوشنبه، روزهای شرفیابی اش بود، می گفت اگر شاه قیافه اش گرفته بود در آن ملاقات، او با این احساس از ملاقات بر می گشتكه نوبت او هم فرا رسیده است و در این شرایط طبیعی است كه كسی برای شاه سینه سپر نكرد»
در این میان روایت سفیر انگلیس آنتونی پارسونز و ویلیام سالیوان سفیر وقت آمریكا از آشفتگی شاه در روزهای آخر نكات گوناگونی را برای تاریخ به یادگار گذاشته است. اینكه شاه تا واپسین روزهای سلطنت خود همچنان چشم امید به كمك آمریكا و انگلیس داشته است. پارسونز در خاطراتش این روزهای پر از واهمه برای شاه را اینگونه نقل كرده است:
«من بارها به ملاقات شاه رفتم. گمان می كنم دو بار شاه خودش خواسته بود كه همراه سالیوان به ملاقاتش بروم. گمان می كنم یك بار هم اتفاقی هر دو با هم آنجا بودیم. من و سالیوان هیچ وقت خودمان درخواست نكردیم كه با هم به دیدنش برویم. شاید در مجموع سه یا چهار بار شاه را با هم ملاقات كردیم. . . . صحبتها معمولاً جنبه تكراری پیدا می كرد. اینكه مسئله چیست و چه باید كرد؟»
آنتونی پارسونز سفیر وقت بریتانیا در ایران
«من مرتباً و تقریباً هر روز او را می دیدم و تصور می كنم كه هیچ كس دیگر غیر از شهبانو او را به اندازه من نمی دید. اعتماد به نفسش را داشت از دست می داد و خیلی احساس درماندگی می كرد. من دستوری از واشنگتن نداشتم كه مجاز باشم غیر از ابراز تفاهم درباره كارهایی كه می كرد و تصمیماتی كه می گرفت، كار دیگری كنم. ضمناً چون توصیه های من به واشنگتن تائید نشده بود، حتی نظر شخصی خودم را نیز نمی توانستم به شاه بگویم. بنابراین دوره واقعاً ناراحت كننده و یاس آوری بود»
به عقیده برخی از اطرافیان شاه ازجمله ارتشبد قره باغی سردرگمی مقامات آمریكایی از اینكه چه سیاستی را در رابطه با بحران به وقوع پیوسته در ایران به كار ببندند خود بر سردرگمی و بهت محمد رضا پهلوی می افزود. به عقدیه قره باغی دو نگاه كلی در رابطه با موضوع ایران در حكومت آمریكا به چشم می خورد كه منتها طرفداران هر دو رویكرد بر لزوم حمایت و حفظ شاه متفق القول بودند. احسان نراقی این پیغامهای متفاوت از جانب دولت ایالات متحده به حكومت شاه را ازجمله عوامل تشدید شاه در واپسین روزهای حیات سیاسی اش می داند و می گوید:
«نمی دانست آن طرفی كه در این بیست سال یا بیست و چند سال با او بوده و از او حمایت كرده حالا واقعاً از او دست كشیده و یا دست نكشیده، چه باید بكند؟، این بود كه سرگردان بود راجع به آمریكا سرگردان بود. مثلاً شب زاهدی تلفن می كرد به برژینسكی و با او صحبت می كرد و برژینسكی به او می گفت مه باید مقاومت كرد و ما پشت سر شما ایستاده ایم. فردایش خودش می گفت كه سفیر آمریكا می آید و یك حرفهای دیگری می زند».
این اختلافت به وجود آمده در بین جناح های آمریكایی شرایطی را رقم زده بود كه محمدرضا قادر به تصمیم گیری نبود. داریوش همایون ضمن تاكید بر شخصیت سست اراده و فاقد هرگونه صلابت شاه ایران می گوید:
«بیماری شاه مسلماً نقش مهمی داشت . . . . برای اینكه شاه اصولاً همانگونه كه كاراكتر او نشان می دهد در تمام 37 سال پادشاهی اش كسی نبود كه یك تنه در برابر دشواری های بایستد. در بحرانهای سخت به آدمهای نیرومندتر متكی بود. اگر آن آدمهای نیرومندتر در دسترس بودند، موقعیت نجات پیدا می كرد و اگر نبودند او به كسی اعتماد نداشت و خودش به تنهائی از عهده كار بر نمی آمد. خود شاه گرایش طبیعی اش این بود كه میدان را خالی كند در مقابل بحران سخت. بیماری گرایش او را به رها كردن، رفتن، قهر كردن از مردم تشدید كرد و او از مردم حقیقتاً قهر كرد. خودش را مستحق چنین واكنشهایی نمی دید و باور كردنی نبود در آغاز برایش، تظاهراتی كه بر ضدش می شد. وقتی مسلم شد به كلی رها كرد. و ترجیح می داد كه اصلاً در مملكت نباشد».
منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی
