هنر فلزکاری در عهد تیموری

تشت بزرگ آب تبرک برای مسجد شهر ترکستان که به فرمان تیمور توسط "عبدالعزیز بن شرف الدین تبریزی" در سال 801 هـ.ق ساخته شد(تصویر1) نمونه ی کار صادقانه ی ریخته گری به اسارت در آمده را به خوبی نمایان می سازد.

از جانب دیگر لگن آب تبرک در مسجد هرات، به امضای "حسن بن علی بن حسن بن علی" استادکار اصفهانی تاریخ 776هـ.ق را دارد که پیش از تصرف شهر اصفهان و احتمال صدور فرمان امیرتیمور در ابطه با اعزام پیشه وران اصفهانی به سمرقند بوده است. نکته مورد نظر این است که قایل شدن علتی منفرد یا مقرون به صواب ، برای توجیه دقیق  حضور پیشه وری نام آور در شهری بیگانه ، باید با کمال حزم و تامل صورت پذیرد، مگر اینکه دلایل و شرایط کافی وجود داشته باشد.

از دیگر فلزکاری های دوره تیموری در ایران آگاهی قابل توجه ای در دست نیست. یک "زُمره" از آوندهای مفرغی با تزئینات زرنشان و نقره نشان  (تصویر 2و 3) را باید از تولیدات هرات در نیمه ی دوم سده ی نهم دانست و از آن میان مفرغینه هایی در موزه بریتانیایی محفوظ مانده که برای "سلطان حسین بایقرا " در 903هـ.ق ساخته شده بوده است.

این گروه مفرغینه ها،  کلا از شکل و فرم نمونه ای که در زمان سلطنت "الغ بیگ" با سنگ یشم در سمرقند ساخته شده بود، پیروی کرده است. بدین ترتیب معلوم می شود که در دوره تیموری، طلاکوبی و نقره کوبی  بر مفرغ و برنج و قلع از میان نرفته بود، گرچه تا کنون، فقط اندک تعدادی پراکنده از آن گونه اشیاء ، که ظاهرا سده ی هشتم را به نیمه ی شده نهم مرتبط می سازد ، شناسایی شده اند.

همچنین از توصیف "کلاویخو" درباره امیرتیمور به خوبی معلوم می گردد که اشیاء تجملی ساخته شده با فلزات گرانبها ، فراوان و خیره کننده بوده اند و در آن روزگار به وفور در دربار شاهی وی در سمرقند موجود بوده و در ضیافتها از آنها استفاده می کردند اما اکنون چیزی از آن شکوه، به دست ما نرسیده است.

از آن نمونه در کتب تاریخی آمده :

"در ضیافت درباری با شکوهی که تیمور برای پذیرفتن سفیران خارجی برپا ساخت، گوشت آب پز اسب در تشتهای بزرگ طلا و نقره ی ناب، و شیر شکرزده ی مادیان در قدح ها و جامهایی از همان فلزات در میان میهمانان توزیع گردید. "

بسی تاسف که از آن غنا و تجمل بیکران ا امروزه مدارک ملموس ، به یادگار نمانده است .

از آن آثار کمیاب، در منابع تاریخی به دو نمونه اشاره شده که بر اساس کتیبه شان برای امیری با نام "قاسم بن علی" ساخته شده بودند:

تنگ (تصویر 4) و دیگری آوند.

این دو ظرف، بدان سبب جالب توجه اند که نشان می دهند پسند عمومی تا چه حد محافظه کار، یا ایستا بوده است، زیرا دارای شکل های پابرجایی هستند که از سده ی هفتم به بعد تغییر قابل ذکری نیافته بودند.

سده ی نهم همچنین شاهد تکامل و اشاعه روش تازه ای در ساخت ظروف مسی کنده کاری شده و آبدیده به قلع هستیم. که از آن زمره دست ساخت ها سه قطعه با تاریخ های 811 و 879 و 893هـ.ق (تصویر 5) نام بردنی است.

با این ویژگی که هر سه ظرف،  القاگر وجود مکتبی ایرانی از فلزکاری هستند ، با پیوند نزدیک به صناعت و سلیقه ی شایع در خاورنزدیکِ اواخر سده نهم ؛ چرا که شباهت آشکاری میان شکل، فرم و نقوش اشیاء شاخته شده در ایران و سوریه آن زمان وجود دارد. افزون بر این هر دو گروه یاد شده ، دست کم تا حدودی مشتق از فلزکاری عراق در سده هشتم می نمایند.

شیوه معمول دیگری از فلزکاری آن دوره با نگاره هایی توانمند از گل و بوته نیز امروزه به دست ما رسیده که ممکن است منشعب از تولیدات ترکمانان فرمانروا بر ایران غربی و عراق و آناتولیای شرقی بوده باشد.

به هر ترتیب هنر فلزکاری در دوره تیموری ، پیشرفت خاص و درخشانی در تکنیک نیافت، اما با ایجاد بستری مناسب برای بودن صنعتگران ایرانی، ترکی، عرب و سمرقندی، در یک مکان مشخص، باعث اختلاط شیوه های این صنعت شد و زمینه را برای دوران با شکوه صفوی در زمینه فلزکاری فراهم کرد

هنرهای ایران/ دبلیو فریه

صنایع دستی کهن ایران/ هانس اس. وولف

شاهکارهای هنر ایران/ آرتور پوپ

E. Grube, The Word of Islam, London, 1966

The Art of Islam , London, 1976

مطالب مرتبط

تفحصی در نسخه کلیات نوایی

زمینه های فرهنگی در مکتب هرات