آیه های نامدار قرآن
قسمت اول
در میان آیات قرآن برخی آیه‌ها از بقیه شاخص‌تر بوده و در محافل علمی و حتی برخی از آن‌ها در میان عموم مسلمانان به نام خاصی معروف است. اصلی‌ترین علت این نام گذاری و حتی وجه تسمیه آن‌ها، موضوع مطرح شده در آن آیات است. ویژگی این آیات از زمان پیامبر اکرم و اهل بیت آشکار بوده تا جایی که برخی از این نام گذاری‌ها از سوی آن بزرگان انجام شده است که از آن جمله به آیة الکرسی می‌توان اشاره کرد. برخی دیگر از این آیات به خاطر مبتنی بودن استدلال‌های فقهی، کلامی و دیگر علوم اسلامی توسط دانشمندان علوم اسلامی نام گذاری شده و معرف گشته‌اند که برای نمونه از آیه نفر می‌توان نام برد.
آشنایی با نام این آیات و شناخت آن‌ها از چند جهت می‌توان حائز اهمیت باشد. یکی آنکه در مواجهه با متون علوم اسلامی می‌توان اصطلاح و نام به کار رفته را فهمیده و در نهایت به مراد کلی مطلب دست یافت و دیگر آنکه با دانستن آن‌ها و دلیل نام گذاری آن‌ها به مجموعه از آموزه های اساسی دین مبین اسلام آگاه شد.
در این نوشتار برخی از این آیات زیبا و نورانی معرفی خواهد شد.
آیه بسمله: «بسم الله الرحمن الرحیم».
چنانکه می‌دانید بر اساس یک دیدگاه در علوم قرآن اولین آیه هر سوره بسم الله الرحمن الرحیم است از سوی دیگر این جمله در آیه 30 سوره نمل آمده است: إِنَّهُ مِن سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ. یکی از موارد به کار رفته اصطلاح بسمله در فقه در بخش احکام صید و ذباحه است که منظور از آن جاری ساخت این جمله پیش از ذبح حیوانات است که نگفتن عمدی آن موجب حرمت گوشت حیوان خواهد بود.
آیة الکرسی: «اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ‌ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ به ما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَۆُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُۆْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاۆُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُون (سوره بقره، آیات 255 تا 257)
خداست که معبودی جز او نیست زنده و برپادارنده است نه خوابی سبک او را فرو می‌گیرد و نه خوابی گران آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، از آنِ اوست. کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه در پیش روی آنان و آنچه در پشت سرشان است می‌داند؛ و به چیزی از علم او، جز به آنچه بخواهد، احاطه نمی‌یابند. کرسیِ او آسمان‌ها و زمین را در بر گرفته، و نگهداری آن‌ها بر او دشوار نیست، و اوست والایِ بزرگ.
در دین هیچ اجباری نیست؛ و راه از بیراهه به خوبی آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد، و به خدا ایمان آورد، به یقین، به دستاویزی استوار، که آن را گسستن نیست، چنگ زده است؛ و خداوند شنوایِ داناست.
خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده‌اند. آنان را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی به در می‌برد. ولی کسانی که کفر ورزیده‌اند، سرورانشان [همان عصیانگران] طاغوتند، که آنان را از روشنایی به سوی تاریکی‌ها به در می‌برند. آنان اهل آتشند که خود، در آن جاودانند».
پیامبر اکرم در پاسخ فردی که پرسید: یا رسول‌الله! کدام آیه در کتاب خدا عظیم‌تر است، فرمود: آیة الکرسی. نامیدن این آیات به آیة الکرسی از همان صدر اسلام مشهور بوده، حتی در زمان حیات رسول خدا صلی‌الله و در زبان خود آن جناب نیز به این نام بیان می‌شد.
معوذتین:
دو سوره قل اعوذ به رب الناس و قل اعوذ به رب الفلق یا همان ناس و فلق معوذتَین نامیده می‌شود. تعویذ به معنای در پناه قرار دادن است با توجه به مضمون این دو سوره آن‌ها به معوذَتَین (تثنیه) معروف شده‌اند. در آموزه های دینی خواندن این دو سوره به عنوان حرز برای دفع شرور توصیه شده است.
آیه نبأ: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ (حجرات / 6) ای مۆمنان هر گاه فاسقی خبری برای شما آورد». نباء به معنای خبر است. این آیه یکی از مهم‌ترین آیات و مسئله حجیت خبر واحد در اصول فقه است.
آیه و ان یکاد: «وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمجْنُون (قلم / 51) نزدیک است کافران هنگامی که آیات قران را می‌شنوند با چشم زخم خود تو را از بین ببرند، و می‌گویند او دیوانه است». این آیه نیز یکی معروف‌ترین تعویذها در آموزه های دینی است که نام آن از
کلمات اول آن گرفته شده است.
آیه وحدت: «وَ اعْتَصِمُوا به حبلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُواا ال عمران / 103» و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید».
آیه قصاص: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْباب (بقره / 179) عاقبت حکم قصاص برای حفظ حیات شماست».
آیه وصیت: « كُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ (بقره / 180) بر شما مقرر شده است که چون یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر و مادر و خویشاوندان [خود] به طور پسندیده وصیت کند [این کار] حقی است بر پرهیزگاران». آیاتی از این دست که در اثبات احکام شرعی در علم فقه از آن‌ها استفاده شده و بدان‌ها استدلال می‌شود اصطلاحاً آیات الاحکام گفته می‌شود.
آیه توجه: «وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ (بقره / 115) و مشرق و مغرب از آنِ خداست پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست».
آیه کتمان: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالْهُدَی مِن بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ أُولَـئِکَ یَلعَنُهُمُ اللّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ (بقره / 159) کسانی که نشانه‌های روشن، و رهنمودی را که فرو فرستاده‌ایم، بعد از آنکه آن را برای مردم در کتاب توضیح داده‌ایم، نهفته می‌دارند، آنان را خدا لعنت می‌کند، و لعنت کنندگان لعنتشان می‌کنند».
آیه نجوا: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَةً ذَلِکَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَأَطْهَرُ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ (مجادله / 12) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هر گاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می‌کنید، پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه‌ای تقدیم بدارید. این [کار] برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است و اگر چیزی نیافتید بدانید که خدا آمرزنده مهربان است».
این آیه یکی از اسناد افتخار امیر مۆمنان علی علیه‌السلام است که خودم فرماید این آیه ای است نه پیش از من و نه پس از من کسی به آن عمل نکرد (من تنها کسی بودم که بدان عمل کردم). درشان نزول این آیه آمده است: جمعی از ثروتمندان خدمت پیامبر اکرم می‌آمدند و با او نجوا می‌کردند. این کار علاوه بر این که وقت گرانبهای پیغمبر را می‌گرفت، مایه نگرانی مستضعفین و موجب امتیازی برای اغنیا بود. در اینجا خداوند این آیه را نازل کرد و به آن‌ها دستور داد که قبل از صحبت کردن با پیامبر صدقه‌ای به مستمندان بپردازند. اغنیا وقتی چنین دیدند از نجوی و دیدار خصوصی با پیامبر خودداری کردند؛ و تنها کسی که به این آیه عمل کرد حضرت علی علیه‌السلام بود که خود آن حضرت می‌فرماید: یک دینار داشتم و آن را تبدیل به ده درهم کردم و هرگاه می‌خواستم با پیامبر نجوا داشته باشم درهمی صدقه داد و سپس با پیامبر هم سخن می‌شدم. آیه 13 نازل شد و آن‌ها را ملامت کرد و حکم آیه اول را نسخ نمود و اجازه نجوی به همگان داد، ولی نجوی در مورد کار خیر و اطاعت پروردگار. (تفسیر مجمع‌البیان ذیل آیه شریفه)
آیه نفی سبیل: «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُۆْمِنِینَ سَبِیلاً (نساء / 141) و خداوند هیچ گاه برای کافران نسبت به اهل ایمان راه تسلط باز نخواهد نمود». این آیه یکی از مهم‌ترین آیات در عقاید شیعه است که به رد هرگونه استیلای کافران بر مۆمنان می‌پردازد.
در شماره آینده به آیات بیشتری در این زمینه اشاره خواهیم كرد.
خدایا بر ما توفیق دست یافتن به آستان ثقلین را نصیب گردان. آمین
نویسنده: حسین عسگری
شبكه تخصصی قرآن تبیان
