تعدّد قرائات دینی

شبهه :

چرا علماء دین، فهم قرآن را به خودشان اختصاص داده اند؟ چرا بقیه افراد نتوانند از آیات قرآن و متون دینی چیزی بفهمند؟ آیا اختصاص دادن فهم قرآن به خود، نوعی دکّان باز کردن نیست؟

جواب:

برای پاسخ به این شبهه، بهتر است نگاهی به روش و نحوه عملکرد علماء در برداشت مطالب از منابع دینی داشته باشیم تا ببینیم عملکرد علماء با کسانی که خواهان برداشت مستقیم از آیات قرآن هستند چه فرقی دارد.

علماء دین برای برداشت مفاهیم آیات قرآنی  به چند چیز علم دارند:

اول- علم به لغت عرب و تحول آن در طول تاریخ: از واضحات است که برای فهم آیات قرآنی که به عربی نازل شده است، باید عالم به لغت عرب بود، علم به لغت عرب به این آسانی امکان پذیر نیست و باید با تلاش فراوان حاصل شود.

در تاریخ نقل شده است: وقتی بعضی از آیات قرآن نازل می شد، خلفای سه گانه که بعد از پیغمبر آمدند، معنای آن را نمی دانستند مثلاً در آیه ( وَفَاکِهَةً وَأَبًّا) (عبس/31 ) معنای کلمه (ابّا) را نمی دانستند در حالی که آنان عرب زبان بودند، آنها که عرب زبان بودند، در فهم بعضی از لغات دچار مشکل بودند حال اگر کسی اصلاً با لغت عرب آشنا نباشد چطور می تواند قرآن را معنا کند؟

از سوی دیگر نیاز است که به تحول تاریخی لغت عرب هم عالم بود، مثلاً ما الان از کلمه (تقیه) مخفی کردن عقائد را می فهمیم در حالی که 1300 سال پیش حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه خطبه 210، این کلمه را به معنای تقوا استعمال کرده اند و شما بهتر می دانید که بین این دو معنا، تفاوت بسیاری وجود دارد.

چه بسا الفاظی که در قرآن و متون دینی ما وجود دارد، اما در زمان های مختلف معانی مختلفی داشته است ، لذا برای فردی که عالم به تحّول معنای لغات نیست امکان تفسیر واقعی آن ممکن نیست.

دوم- علم به ادبیات عرب: ادبیات و زبان عرب یکی از زبان هایی است که دقت فراوانی در آن دیده می شود حتی اگر کلمه ای اعرابش تغییر کند، معنای آن از زمین تا آسمان تفاوت پیدا می کند.

یکی از مترجمین بزرگ قرآن در مورد آیه 27 سوره مومنون، در بیان جریان قضیه حضرت نوح(علیه السلام) اشتباه بزرگی مرتکب شده است، بیان اشتباه این که: چون قرار بود در جریان طوفان نوح، آب پهنه زمین را فرا بگیرد، خداوند به نوح چنین دستور داد: ”¹ فَاسْلُکْ فِیهَا مِن کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَأَهْلَکَ إِلَّا مَن سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ ”؛ یعنی از هر حیوانی دو زوج بردار و هم چنین اهل خودت را سوار کشتی کن مگر آن کسی که سخن  در مورد او گذشت (یعنی مگر پسرت که قبلاً در مورد او با تو صحبت شد) این مترجم بزرگوار کلمة (اهلک) را به معنای «هلاک شدند» ترجمه کرد و گفت: همه مردم هلاک شدند مگر آنکه که سخنش قبلا گذشت ( یعنی همه هلاک شدند مگر پسر نوح !).

توجه کنید! شخصیتی که در علم و تقوای او هیچ شک و تردیدی نیست، مرتکب چنین اشتباهی شده است.  حال اگر کسی اصلاً علم به ادبیات عرب نداشته باشد، چطور می خواهد قرآن را معنا کند؟

سوم- علم به احادیث و شان نزول آیات: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) فرمودند: ”¹ اِنّی تارِکٌ فیکُم الثِقلَین کِتابَ اللهِ وَ عِترَتی ”؛ یعنی من دو شیء گرانبها نزد شما باقی می گذارم، یکی قرآن و دیگر اهل بیتم، یک معنای روایت این است که اگر گفتید: تنها کتاب خدا (قرآن) ما را کفایت می کند و نیازی به اهل بیت نیست، دیگر هیچ تضمینی برای هدایت شما و فهم درست از بیانات الهی نیست، شما می بینید خیلی از احکام اسلامی در متن قرآن وجود ندارد، مثلاً این که نماز یومیه 17 رکعت است، از قرآن برداشت نمی شود و یا این که مثلاً گوشت سگ حرام است، از آیات فهمیده نمی شود بلکه از احادیث استفاده می شود، آن کسانی که  می خواهند با مراجعه مستقیم به آیات قرآن احکام اسلامی را صادر کنند، در مورد نماز و کیفیت و کمیت آن چه برداشتی از آیات قرآن می توانند داشته باشند؟

به غیر از این مورد روایات اهل بیت (علیهم السلام)، شان نزول آیات را نیز مطرح کرده است که فهم دقیق آیات را به ما نشان می دهد.

یکی از مفسّرین می فرمود: دانشجویی به من مراجعه کرد و گفت: آقای فلانی من می خواهم تفسیر قرآن بنویسم! گفتم: فقط به یک سۆال بنده جواب بدهید، تا معلوم شود که آیا می توانی تفسیر بنویسی یا خیر. شما بفرمایید: معنای آیه ”¹ وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ ”؛ چیست؟ گفت: یعنی در قصاص کردن حیات و زندگانی است، گفتم با قصاص کردن که قاتل هم کشته می شود، پس حیات و زندگانی که قرآن می گوید برای کیست؟ دانشجو ساکت شد و چیزی نگفت، بعد برای او گفتم: شان نزول این آیه، مربوط به قبیله اوس و خزرج است که وقتی یکی از قبیله اوس فردی از قبیله خزرج را می کشت، خزرجی ها در مقابل 10 نفر از قبیله اوس را می کشتند، خداوند می فرماید: شما اگر قصاص کنید و یک نفر را بکشید 9 نفر دیگر دارای حیات و زندگی خواهند بود (البته در تفسیر این آیه شریفه، عبرت دیگران از قصاص هم حیات و زندگانی معرفی شده است ).

بنابراین اگر ما بخواهیم بدون در نظر گرفتن شان نزول آیات، آن را معنا کنیم، دچار اشتباه فراوانی می شویم چرا که شان نزول، یک مصداق برای آیه محسوب می شود که در فهم دقیق آیه کمک شایانی به ما می کند.

تذکّر: برای فهم دقیق آیات الهی به غیر از موارد مذکور، به فهم علم معانی و بیان و بدیع و سایر علومی که مرتبط با تفسیر قرآن است نیاز می باشد والا فردی که اقدام به برداشت شخصی از آیات بکند بلا شک دچار اشتباه خواهد شد که ما در اینجا فقط به یک نمونه اشاره می کنیم:

قبل از انقلاب فردی که دندان پزشک بود گفت: من در مورد خلقت آدم و حوا از قرآن چیزی فهمیده ام که تا به حال علمای اسلام به آن توجه نداشته اند و در این مورد دچار اشتباه شده اند!

بیان ایشان در مورد خلقت آدم و حوّا این است که: در آیه اول سوره نساء می گوید: ”¹ خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ”؛ شما انسان ها را از یک نفس واحده خلق کردیم، نفس واحده در عربی مونث است و این نشان می دهد که همه ما انسان ها از یک زن آفریده شده ایم!، در ادامه آیه می گوید: ”¹ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا ”؛ بعد از خلق آن زن، زوجش یعنی حضرت آدم (علیه السلام) را از او آفریدیم، من تعجب می کنم که این همه علماء و مفسرین اشتباه کرده و گفته اند: خداوند اول آدم ابوالبشر را خلق کرده و بعد حوّا را. در حالی که آیه صراحتاً می گوید ما اول حوّا را خلق کردیم بعد آدم را!

همچنان که می بینید، این یک برداشت غیر عالمانه از آیه است که این فرد دچار آن شده است.

اشتباه ایشان از این قرار است که:

در بسیاری از زبان ها علاوه بر مونث حقیقی، مونث مجازی نیز وجود دارد به مانند زبان انگلیسی و فرانسه و عربی، در زبان عربی به شمس مونث مجازی گفته می شود و به قمر مذکر مجازی گفته می شود و از این دست کلمات در زبان عرب بسیار است، یکی از آن کلمات، کلمه (نفس) است که مونث مجازی است و به معنای شخص می آید، در قرآن گفته شده: ”¹ کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ ”؛[1] یعنی هر شخصی اعمّ از مرد و زن در گرو اعمال خود است (نه فقط زنان)، اشتباه ایشان در این است که فکر کرده کلمه نفس مونث حقیقی بوده و مراد از آن همسر حضرت آدم(علیه السلام) یعنی حوّا بوده! لذا این چنین اشتباهی در برداشت از آیه داشته است. حقیقت آن است که مراد از نفس در آیه شریفه، شخص حضرت آدم (علیه السلام) است که پس از آن زوجش یعنی حوّا را خلق کرده است، کما این که روایات بسیاری که در این باب وارد شده است، این مطلب را تائید می کند .[2]

لازم به ذکر است که در کلام عرب واژه (زوج) هم به زن اطلاق می شود و هم به مرد و اگر شما در آیات قرآن خوب دقت کنید در می یابید که: واژه (زوجه) نداریم بلکه هر چه هست (زوج) است، مثلا در آیه 35 سوره بقره می فرماید: ”¹ یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ ”؛ ای آدم، تو و زوج تو در بهشت ساکن شوید، در اینجا مراد از زوج حوّا است،[3] در آیه اول سوره نساء نیز مراد از زوج حضرت حوّا است و ندانستن همین امر بر اشتباهات این دندان پزشک در تفسیری که ارائه داده، افزوده است .

خلاصه جواب: برداشت مفهوم از آیات قرآن، آن هم بدون علم به علوم قرآنی ممکن نیست و یقیناً فرد در برداشت از آیات الهی دچار اشتباهات فراوانی خواهد شد، بله، اگر کسی بخواهد، می تواند سال ها عمر خود را در راه فراگیری علوم و فنون ادب عرب و همچنین فهم احادیث اهل بیت (علیهم السلام) خرج کند، آنگاه طبق آموخته های خود به بیان آیات الهی بپردازد و این هیچ مانعی ندارد.

پی نوشت:

[1] - سوره مدثر آیه 38

[2] - کتاب «در پرتو آذرخش» نوشته آیت الله مصباح یزدی

[3] - تفسیر بیان دکتر محمّد علی انصاری ذیل تفسیر آیه 35 سوره مبارکه بقره

منبع: پاسخ به شبهات اینترنتی،هادی کردان

مطالب مرتبط:

راه‏كارها و ابزارهاى فهم و تفسیر قرن

تناقض گویی وهابیت در تفسیر قرآن

تفسیر به رای قرآن