سفره ای کریمانه به وسعت آسمان
از صفات فاضله و پسندیده بشر جود و سخاوت است و مفهوم كلی آن در شرع اسلام این است كه هر كس هر چه دارد با برادران ایمانی خود در طبق اخلاص بگذارد و با هم به مواسات و مساوات صرف كند و حتی برخی از موارد لازم است كه ایثار كند یعنی دیگری را بر خود مقدم دارد.
پیشوایان ما عملا چنین نشان دادند كه قرآن فرموده است: «ینفقون مما تحبون» و از هر چه بهتر و بیشتر دوست می داشتند انفاق میكردند. برای مثال اول كه سر سفره می نشستند با حمد و شكر خدا از بهترین غذاها ظرفی را برای فقرا به رضای خدا می كشیدند و جدا می گذاشتند، بعد به صرف غذا می پرداختند. آنها با نوكر و كلفت و پیشخدمت و كارگر و خدمتگزار و رعایای خود در سر یك سفره می نشستند و با هم غذا می خوردند تا تكبر و نخوت خودستایی را از بین بردارند.
حضرت امام محمد باقر علیه السلام نیز در جود و بخشش مردی جواد و كریم بود، عامه و خاصه در نظرش از جهت بخشش و اكرام و انعام مساوی بودند.
سلیمان بن دمدم میگوید: هر وقت جایزه می داد و انعام می فرمود كمتر از پانصد و ششصد درهم نبود و هیچ وقت از صله دادن و انعام و اكرام ملول و خسته و دلتنگ نبود. هر وقت به سائل چیزی میداد می فرمود: خداوند به تو و این وجه برای تو بركت عنایت فرماید. كمتر شد كه سائلی از در خانه او محروم برگردد و مایوس شود. اكثراً از پشت در به سائل چیزی می داد و نمی گذاشت بفهمد یا او را بشناسد.
آن حضرت هیچ وقت چیزی برای خود ذخیره نگاه نمی داشت و هر چه می رسید بین بنی هاشم و بنی فاطمه و علویین كه از حق آسمانی خود در حكومت جابرانه خلفا محروم شده بودند و حقوق آنها ادا نمیشد، تقسیم میفرمود و اگر كسر داشت قرض می كرد تا خداوند برساند و قرض خود را ادا نماید و فقراء مدینه مخصوصا علویین كه دارای صدقاتی بودند دست تنگ نشوند. چنانکه شیخ صدوق در ثواب الاعمال به سند خود از ابی عبدالله علیه السلام نقل می كند كه فرمود:
پدرم از میان ائمه علیهم السلام از جهت قدرت مالی بسیار ضعیف البنیة بود و از جهت اهل و عیال و عشیره و اقرباء نفقه خود بسیار عیال بار بود، معذلك هر روز به هر یك نفر یك دینار می داد و روز جمعه دو برابر می كرد و این برای فضیلت جمعه بر سایر ایام بوده است.
از این گذشته اصحاب امام محمدباقر علیه السلام كه جمعیت انبوهی بودند، همه آنها از جهت معیشت كمك هایی از امام می گرفتند تا بتوانند در قبال طبقه متمول و ثروتمندی كه حاشیه نشین بنی مروان بودند اظهار بی نیازی كنند و به نشر اخبار آل محمد علیهم السلام بپردازند.
از مجموع اخبار چنین معلوم می شود كه امام محمدباقر علیه السلام از نظر اداره امور معیشت خویشان نسبت به درآمد خود بسیار در زحمت بودهاند؛ به حدی كه از شدت خستگی، غلامانشان زیر بغلش را گرفته و می بردند و آنچه را كه به دست می آورد، صرف راه خدا می كرد.
بزرگ قوم باید در فكر جوانان بی زن و دختران بی شوهر و زنان بیوه و شوهرمرده و ایتام و مساكین و بینوایان و فقرا باشد و باید امر معیشت آنها را اداره كند. اولاد هاشمیین و كسانی كه در مدینه بودند، به سبب كثرت و اینکه باید معیشت آنها را سید قوم اداره كند، منتظر بودند كه حضرت امام محمدباقر علیه السلام به آنها كمك نماید چنانکه پدرش سیدالساجدین علیه السلام امر اعاشه صد خانواده را در مدینه اداره می كرد بدون آنكه كسی بداند این قوت و غذا از كجا می آید.
امام محمدباقر علیه السلام نیز بدین معنی عیالبار بود كه باید بیش از صد خانواده را اداره كند، در عین حالی که صدقات و موقوفات اختصاصی پدران و جدش را غصب كرده بودند. این صدقات دست بنی امیه بود تا عمر بن عبدالعزیز فدك را به امام محمدباقر علیه السلام برگردانید. آن حضرت در مدتی كه قدرت مالی داشت هر چه بود بین اقوام و علویین تقسیم می فرمود.
عبدالله زبیر نقل می كند كه محمد بن علی نفقات و صلات و لباسها حمل می كرد و شبانه درب خانه مردم و اقوام و عشیره خود می برد.
البته این گذشت و بخشش تنها نسبت به انسان و خویشان و دوستان نیست. مرد بخشنده و كریم الطبع نسبت به هر حیوانی كه روزی خور او باشد و هر درخت و مرغ و ماهی و حیوانات اهلی و وحشی كه اسیر او باشند، كرم و انفاق و محبت می ورزد.
چنانکه غلام امام محمدباقر علیه السلام می گوید بهترین خوراكها را به من می داد و بهترین لباسها را به من می پوشانید و دراهم بسیار به من عطا می كرد، می گفتم: یابن رسول الله! كافی است. می فرمود:
«یا سلمی ما حسنة الدنیا الا صلة الاخوان و المعارف»؛ ای سلمی هیچ كار نیكی بهتر از رسیدگی به برادران و آشنایان نیست!
شافعی و جنابذی و حافظ عبدالعزیز و بسیاری دیگر نیز نقل می كنند كه هر كس وارد منزل امام محمد باقر علیه السلام می شد خارج نمی گردید تا او را اطعام كند و لباس نو و پاكیزه بپوشاند و به او درهم و دینار ببخشد.
به روایت شیخ مفید و غیره مردی آمد شكایت از وضع زندگی خود كرد، حضرت فرمود: برادران ایمانی به تو كمك نكردهاند؟! گفت: عرض حاجت به آنها نكردم.
فرمود: بد برادرانی بودند كه از حال تو غافل مانده اند و از عسرت تو بی خبرند، باید برادر ایمانی از حال فقر و غنای برادر آگاه باشد، در حال غنی او را رعایت كند و در حال فقر حمایت و دستگیری نماید.
آنگاه فرمود: موجودی هر چه هست بیاورید. یك كیسه كه هفتصد درهم داشت به او داد فرمود: آن را صرف مخارج اولیه كن و باز نزد ما بیا بلكه بتوانیم به تو احسانی درخور حاجت تو بكنیم.
امام پنجم برای آنكه مردم را به این صفت ممدوحه تشویق و ترغیب فرماید از اخبار و احادیث اجدادش بسیار نقل می فرمود كه جود و بخشش سبب تكریم و ترفیع قدر و منزلت صاحبش می گردد و او را در نظر مردم و خلق و خالق بزرگ می دارد و خداوند هم كه رضای خود را در رضای خلق قرار داده از او راضی می گردد.
ابوالفضل صالح صدر
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منابع:
سیره عملی اهل بیت علیهم السلام، سید كاظم ارفع.
زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام، حسین عمادزاده اصفهانى.
سیره و زندگانی حضرت امام محمد باقر علیه السلام، لطیف و محمدرضا راشدی.