پیک و واسطه نزول وحی
در وحی به صورت غیر مستقیم قطعاً واسطه هایی جهت ارسال وحی بر پیامبران وارد می شدند، حال این واسطه ها چه کسانی بودند و چه ویژگی هایی داشتند که درخور این امر خطیر باشند؟ در این نوشتار به آن پاسخ خواهیم داد.
ویژگیهای پیک نزول
یكى از فرشتگان مقرب الهى جبرئیل است. جبرئیل لفظى است عبرى،به معناى مرد خدا، بنده خدا، قوت خدا. (1)جبرئیل فرشته وحى است كه از جانب خدا مأمور بوده وحى و پیام او را به پیامبر ابلاغ كند. در قرآن، مكرراً ذكر جبرئیل به میان آمده است.
«قُلْ مَنْ كانَ عَدُوّاً لِجِبْریلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدیً وَبُشْری لِلْمُۆْمِنینَ * مَنْ كانَ عَدُوّاً للّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْریلَ وَمیكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌ لِلْكافِرینَ»(2)
به آنان كه دشمن جبرئیل هستند بگو: (اوست كه قرآن را به فرمان خدا بر قلب تو نازل كرده تا كتاب هاى آسمانى دیگر را تصدیق كند و براى مۆمنان هدایت و بشارت باشد.) هركه دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران و جبریل و میكال باشد خدا هم دشمن كافران است.
قرآن کریم، افزون بر این که جبرئیل را پیک و واسطه نزول معرفی میکند، صفاتی نیز برای وی برمیشمارد، از جمله:
1ـ امین بودن(روح الامین)
چنان که فرمود: «انه لتنزیل رب العالمین نزل به الروح الامین علی قلبک»(3) این واسطه نزول، فردی امین و درستکار است و این خود، گواهی بر صیانت قرآن از دگرگونی در مسیر نزول و حراست از دستبرد شیاطین است.
2ـ پاک بودن(روح القدس)
چنانکه در جای دیگر از قرآن فرمود:
« قل نزّله روح القدس من ربک بالحق لیثبت الذین آمنوا و هدی و بشری للمسلمین»(4). یعنی واسطه وحی، پاک و طاهر از آلودگیهای مادی و منزه از اشتباه است.
3ـ نیروی عظیم(شدید القوی)
چنان که میفرماید: «و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی علمه شدید القوی» (5) ضمیر «هو» که در حقیقت بر میگردد به گفتار و نطق پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این جا مبتدا و وحی، خبر آن است. یعنی خداوند، قرآن را به وسیله نیروی عظیم [ جبرئیل امین] بر قلب پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل کرده است.
4ـ رسول، کریم، مکین، مورد اطاعت
چنان که میفرماید: «انه لقول رسول کریم ذی قوة عند ذی العرش مکین مطاع ثم امین»(6) یعنی این پیک وحی و واسطه نزول، خود رسولی است بزرگوار، نیرومند، دارای مقام و جایگاه، ومورد اطاعت.
5ـ مقری
این صفت از آیه شریفه «اقرا باسم ربک الذی... اقرا و ربک الاکرم»(7) و آیه «سنقرئک فلا تنسی»(8) مأخوذ است چرا که جبرئیل، قرآن را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) قرائت نمود.
از احادیث نیز استفاده مى شود فرشتگان موجوداتى نورانى و غیرمادى و غیر جسمانى هستند، اكل و شرب و نكاح ندارند، شكل و طول و عرض ندارند، به خواب نمى روند، غفلت و فراموشى ندارند، از طریق زاد و ولد به وجود نیامده اند و از ارتكاب معصیت معصومند.
دستیاران پیک نزول
با تأمل در برخی از آیات قرآن کریم، میتوان دریافت که جبرئیل در نزول وحی تنها نبوده است، بلکه همراهانی نیز داشته است و بسا مقام و وصف مطاع، اشاره به این حقیقت داشته باشد که این فرشته با عظمت الهی، فرمانروای فرشتگان تحت امرش میباشد.
علامه طباطبایی در تقسیم آیه: «ینزل الملائکه بالروح من امره ... »(9)مینویسد: باء در آیه برای مصاحبت است و منظور از ملائکه، فرشتگان وحی هستند که یاران جبرئیل میباشند.
واسطه یا وسائط وحی
چنان که پیش از این نیز گفته شد؛ واسطه نزول قرآن بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نص خود قرآن، حضرت جبرئیل است. در این مطلب و در این که وی از خدا دریافت میکند تا به پیامبر(صلی الله علیه و آله) برساند، تردیدی نیست، زیرا میفرماید: «... لجبریل فانه نزله علی قلبک باذن الله (10)»، و نیز فرمود: «قل نَزَّلَهُ روح القدس من ربک (11)». بسا بتوان از جمله «من ربک» دریافت مستقیم جبرئیل از مبدأ ربوبی را برداشت نمود.
اما با تأمل بیشتر در آیات قرآن، چنین استفاده میشود که جمله «من ربک» و «باذن الله» منشأ و مبدأ وحی است و از جهت وجود واسطه ای غیر از جبرئیل، ساکت است، بنابراین، واسطه ای بین جبرئیل و خدا، بعید نیست.
آن گونه که برخی از مفسران نیز احتمال آن را دادهاند و ممکن است، این نظریه را به روایتی که مجلسی در بحار از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل میکند، تائید نمود که آن حضرت، خطاب به ابن سلام میفرماید: آیا این آیه را نشنیدی که میگوید: «و السماء بنیناها بایید و انا لموسعون ». وی در پاسخ گفت: آری.پرسید چه کسی این آیه را آورده است؟ فرمود جبرئیل. گفت از چه کسی؟ فرمود: از میکائیل. گفت: او از چه کسی؟ فرمود: از اسرافیل. گفت: او از چه کجا آورد؟ فرمود: از لوح محفوظ. گفت: لوح از کجا دریافت نمود؟ فرمود از قلم. گفت: قلم از کجا گرفته است؟ فرمود: «عن رب العالمین»(12)
کلام آخر:
بنابراین جبرئیل و فرشتگان تحت امر او همگی باید متصف به اوصافی چون: امانت، پاکی، نیرومندی، مطاع بودن باشند تا بتوانند قرآن را از دگرگونی در مسیر نزول از دستبرد شیاطین حفظ کنند و در این راه اشتباه و خطایی انجام ندهند.
پی نوشتها:
1ـ لغت نامه دهخدا.
2ـ بقره/ 97 ـ 98.
3ـ شعراء/ 195 – 192.
4ـ النحل/102.
5ـ نجم/ 5 -3.
6ـ نجم/ 19 -21.
7ـ اقرا/1-2.
8ـ اعلی/ 56.
9ـ نحل/ 2.
10ـ بقره /97.
11ـ نحل/ 102.
12ـ بحارالانوار،ج60 ،ص 243.
فرآوری: زهرا انصاری نسب
بخش اعتقادات تبیان
منبع:
سایت quranstudies
وحی در ادیان آسمانی،آیت الله ابراهیم امینی