روند سفالگری اوایل دوران اسلامی (2)

سفال با نقاشی زیر لعاب

سفال سازان مسلمان، صنعت تزیین ظروف سفالی را با نقاشی زیر لعاب شفاف، تکمیل کردند. در بعضی موارد، نقش نقاشی شده روی زمینه سفید و گاهی زمینه سیاه، به کار برده می شد.

برخی ظروف دیگر متعلق به اوایل دوره اسلامی دارای تزییناتی هستند که روی لعاب غیر شفاف با رنگ آبی و یا رنگ های دیگر، کار شده اند. در حفریات موزه متروپولیتن در نیشابور، تعداد زیادی سفال نقاشی شده پیدا شده که در شرق جهان اسلام رواج داشته است. در حفریات نیشابور، انواع مختلف ظروف سفالی نقاشی شده به دست آمده که متعلق به اواخر سده هشتم/ دوم تا اوایل سده دهم/ چهارم است.

از عمیق ترین طبقات چاه ها و زیرزمین های نیشابور، یک نوع سفال، از خاک سرخ متمایل به زرد به دست آمده است. طراحی تزیینات این ظروف، به رنگ سیاه یا ارغوانی بوده و با رنگ سبز یا زرد، پر شده است. از طرح های رایج این سفال، اشکال نباتی روی زمینه خطوط متقاطع است. از نمونه های خوب این قسم ظروف، بشقابی است که در موزه متروپولیتن، که روی آن یک سلسله اشکال برگ نخلی نیمه، اشکال طوماری و شکل گل به رنگ ارغوانی، زرد و سبز نقش گردیده است.

یک نوع دیگر سفال جالب توجه نیشابور، ظروفی است که روی آنها، اشکال انسانی، حیوانی، پرنده و خط کوفی به رنگ سیاه یا سیاه مخلوط با سبز و زرد و رنگ های دیگر به کار رفته است. در بعضی قطعات، چندین طرح برای پر کردن فضای داخلی ظرف، استفاده شده است.

ظرفی که از مهم ترین قطعات سفال اوایل دوره اسلامی به شمار می آید، به همین دسته ظروف تعلق دارد. در قسمت داخلی ظرف، تصویر یک مرد جنگی خنجر به دست، با لباس مخصوص یقه برگشته و دامنی که یاد آور تصاویر آسیای میانه در نقاشی های دیوار ترکستان چین است به چشم می خورد و در اطراف این مرد، اشکال پرندگان تاج دار، که از مختصات سفال نیشابور است، شکل گل و خط کوفی به رنگ سیاه و سبز، بر روی زمینه زرد، دیده می شود.

سفال با نقاشی زرین فام

ظروف سفالی با لعاب زرین فام، عالی ترین نوع سفال اسلامی به شمار می آید. نمونه این گونه سفال در ایران، در مناطق شوش و ری پیدا شده است. عمل آوردن لعاب زرین فام، از اختراعات بزرگ سفال سازان اسلامی سده هشتم- نهم / دوم – سوم محسوب می شود. این نوع ظروف سفالی، معمولاً از گل زرد رنگ ساخته می شود که روی آن را با یک طبقه غیر شفاف مینا می پوشانند؛ و پس از پخت اول در کوره، طرح تزیینی را با اکسید معدنی، روی آن نقاشی می کنند. سپس این ظروف را برای بار دوم با درجه حرارت کمتر، در حدود 500 تا 800 درجه فارنهایت، به تدریج حرارت می دهند و در نتیجه تماس با دود، اکسید معدنی به یک ورقه نازک فلزی تبدیل می گردد. رنگ این ورقه نازک، طلایی، قهوه ای و یا قرمز است.

ظروف سفالی زرین فام در ایران، به دو دسته تقسیم می شود:

دسته اول، ظروفی هستند که اسلوب آنها کاملاً ایرانی می باشد و دسته دیگر، ظروفی هستند که عناصر ایرانی و عراقی در آنها مشترک است. طبقه ای که دارای اسلوب کاملاً ایرانی است، تزییناتی از قبیل شکل انسان، حیوان، پرنده، اشکال نباتی و خط نگاره به خط کوفی دارند؛ که از هر نوع ظرف، نمونه ای در موزه مترو پولیتن موجود است. یکی از آنها دارای تصویر خرگوش دونده و دیگری که در ری پیدا شده، دارای تصویر غزال و خط نگاره به خط کوفی است.

از آنجایی که از این نوع سفال که دارای تصویر حیوانات باشد، در سامره یا سایر نقاط به هیچ وجه پیدا نشده، می توان این نوع ظروف سفالی را مختص ایران دانست.

دسته دوم، یک نوع دیگر سفال با لعاب زرین فام، که دارای اشکال طوماری نباتی، برگ نخلی و نوشته به خط کوفی است و مجموعاً یک طرح واحد را تشکیل می دهند، مخصوص ایران است. نمونه این قبیل سفال، در شوش و ری که از قرار معلوم، محل ساخت این قسم سفال و ظروف سفالی مصور به اشکال حیوانات بوده، به دست آمده است.

سفال با تزیین روی لعاب

نمونه هایی جالب توجه ظروف سفالی با نقاشی روی لعاب، در سامره، شوش و ری به دست آمده است. مانند سفالی که دارای لعاب زرین فام است. این نوع ظروف، از گل زرد ساخته و با یک ورقه نازک مینا، پوشانیده شده اند. تزیین آنها، شامل خط نگاره به خط کوفی و رنگ آبی و گل های سبز، اشکال برگ یا شاخه گل به شکل برگ نخلی با رنگ آبی و سبز است که در یک نمونه موجود در موزه متروپولیتن دیده می شود. از قطعات بسیاری که در ایران پیدا شده، معلوم می شود که ساختن این نوع ظروف، منحصر به عراق نبوده؛ بلکه در مغرب ایران و شاید در ری و نقاط دیگر نیز تهیه می شده است.

سفال بدون لعاب

سفال بدون لعاب اوایل دوره اسلامی، از لحاظ شکل و تزیین، اسلوب دوره ساسانی را داشته و شامل کوزه های بزرگ و کوچک، بطری و ابریق است که در نقاط مختلف عراق، سوریه و ایران پیدا شده است. تزیین این نوع ظروف سفالی به چند طریق انجام می یافت. ساده ترین آنها، حک کردن خطوط موازی، منحنی و اشکال ساده نباتی بود. گروه دیگری از ظروف سفالی بدون لعاب وجود دارد که با مهر گرد یا شکلی دیگر، روی آنها به طریقی که در دوره ساسانی مرسوم بوده، تزیین می شده است.

منبع:

دیباچه ای بر هنر ایرانی اسلامی/ نویسنده: دکتر مهناز شایسته فر1386