بهبود خواب جانبازان

این یادداشت یک جانباز شیمیایی در وبلاگش است که در ابتدای آن شکایت از بی‌خوابی یا بهتر بگوییم بدخوابی جانبازان شیمیایی مشهود است. بیماری‌های مزمن ریوی شایع‌ترین عوارض تأخیری آسیب با گاز خردل است که در بین رزمندگان ایرانی که به طور حاد در معرض این عامل شیمیایی در جنگ تحمیلی قرار گرفته بودند، به کرات مشاهده شده است. بیماری مزمن ریوی، بسیاری از اختلالات روانی از قبیل افسردگی، اختلالات اضطرابی و اختلال استرس پس از حادثه، شیوع بالایی در بین جانبازان شیمیایی برخوردار است.

اگر چه تمامی این مشکلات می‌توانند به افت کیفیت خواب این افراد منجر شوند، اما تاکنون کمتر مطالعه‌ای کیفیت خواب جانبازان شیمیایی را مورد بررسی قرار داده است.

بیش از 20 سال رنج

تجربه تلخ کاربرد وسیع جنگ افزارهای شیمیایی در جنگ جهانی اول، کشورها را به امضای پروتکل 17 ژوئن 1925 ژنو درباره منع کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی و بیولوژیک وادار کرد. علی‌رغم ممنوعیت استفاده از گازهای شیمیایی در این پروتکل، عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران بارها از گازهای مختلف به صورت منفرد یا مخلوط استفاده کرد. از میان جنگ افزارهای شیمیایی، گاز خردل بیشترین عامل شیمیایی استفاده شده در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بوده است. بیش از 45000 نفر از 100000 بیمار مواجهه یافته با گاز خردل در حال حاضر از عوارض دیررس آن علی‌رغم گذشت بیش از 20 سال از مواجهه رنج می‌برند.

از بین بیماری‌های جسمی مزمن جانبازان شیمیایی، درگیری ریوی به علت شیوع بالا و همچنین تأثیر قابل توجه بیماری‌های ریوی بر خواب اهمیت قابل توجهی دارد. اگر چه برخی اختلاف نظرها در زمینه آسیب‌شناسی اصلی بیماری مزمن ریوی ناشی از مواجهه با گاز خردل وجود دارد، گزارش‌های اخیر، برونشیت اوبلیتران را به عنوان اصلی‌ترین یافته آسیب‌شناسی ریوی در این بیماران معرفی کرده‌اند. علایم سه‌گانه سرفه، خلط و تنگی نفس در بیش از 80% رزمندگان ایرانی، سه سال پس از مواجهه اولیه آن‌ها دیده شده است. همچنین هموپتیزی (عمدتاً رگه‌دار)، احساس فشردگی قفسه سینه، درد قفسه سینه و تنگی نفس شبانه از علایم شایع هستند. حساسیت و تحریک‌پذیری بیش از حد مجاری هوایی به صورت حملات تنگی نفس، خس خس سینه و سرفه شبانه ظاهر می‌شود. بسیاری از جانبازان مصدوم گاز خردل از مشکلات تنفسی در طول خواب شکایت می‌کنند به طوری که کیفیت نامناسب خواب از جمله مشکلات عمده گزارش شده در این افراد است و در 93% آنان نامطلوب گزارش شده است.

اهمیت خواب مفید برای جانبازان شیمیایی

حدود یک سوم زندگی هر فرد را خواب تشکیل می‌دهد. اهمیت خواب به دلیل تأثیر گسترده اختلالات چرخه خواب - بیداری بر زندگی افراد است. کیفیت زندگی و فعالیت افراد در ساعات بیداری تا حدود زیادی تحت تأثیر کیفیت خواب است. خواب، پاسخ سیستم ایمنی بدن را تحت تأثیر قرار داده و بسیاری از اختلالات خواب به طور غیر مستقیم تهدید کننده زندگی محسوب می‌شوند.

مبتلایان به بیماری‌های ریوی در طول شب دچار تشدید علایم و یا حملات تنگی نفس می‌شوند. در طی شب، مبتلایان به بیماری‌های مزمن انسدادی ریه حملات انقباض برونش را تجربه می‌کنند که با خس خس سینه همراه است. حدود 50 درصد بیماران مبتلا به COPD (بیماری انسدادی مزمن ریه) به کیفیت نامناسب خواب همچون تأخیر در به خواب رفتن، بی‌خوابی و بیدار شدن شبانه دچار هستند. اشباع اکسیژن خون شریانی در این بیماران در طی شب کاهش پیدا می‌کند. افزایش تون کولینرژیک که به تنگی نفس شبانه منجر می‌شود نیز به عنوان یکی دیگر از عوامل احتمالی کیفیت نامناسب خواب عنوان شده است. برخی داروهای مورد مصرف در بیماری‌های ریوی نیز بر خواب اثر منفی می‌گذارند. »تئوفیلین آهسته رهش« اگر چه از انقباض شبانه برونشیت جلوگیری می‌کند، اما به نامناسب شدن کیفیت خواب منجر می‌شود.

بیماری ریوی ایجاد شده در جانبازان شیمیایی در بیش از 50 درصد این بیماران رخ می‌دهد و در اغلب موارد غیر قابل برگشت است. اختلال اضطرابی در 57 درصد جانبازان شیمیایی گزارش شده؛ علایم اضطراب، تحریک‌پذیری و عصبی شدن مکرر در جانبازان شیمیایی بیشتر از گروه شاهد نشان داده شده است. علایم اضطرابی در جانبازان شیمیایی در مقایسه با دیگر جانبازان بیشتر گزارش شده است. شیوع افسردگی نیز در جانبازان شیمیایی در مطالعات مختلف بین 57 تا 92 درصد گزارش شده است.

در تمامی تحقیاقات، کیفیت خواب جانبازان شیمیایی در حد نامطلوبی گزارش شده است. با توجه به تأثیر قابل توجه کیفیت خواب بر عملکرد و کیفیت زندگی افراد، لازم است که این جنبه از سلامتی جانبازان شیمیایی مورد توجه برنامه‌ریزان و مدیران بهداشتی و همچنین پزشکان مرتبط قرار گیرد.

درمان بی خوابی با کشف علت تشدید ضایعات ریوی

پس از 10 سال علت تشدید مصدومیت ریه جانبازان کشف شد. رئیس مرکز تحقیقات مصدومان شیمیایی کشور در این‌باره گفته است: پیش از این فکر می‌کردیم گاز خردل هنوز در بدن جانبازان وجود دارد.

دکتر مصطفی قانعی و متخصصان علت پیشرفت ضایعه ریه مصدومان شیمیایی برای متخصصان و پزشکان کشور را پس از 10 سال تحقیقات در مرکز تحقیقات مصدومان شیمیایی بیمارستان بقیه الله ابهام زدایی کردند و اعلام کردند که علت این پیشرفت را کشف کرده‌اند.

طی اظهارات آنان، بر اساس آخرین تحقیقات به عمل آمده علت تشدید مصدومیت ریه جانبازان شیمیایی برگشت ترشحات اسیدهای صفرایی معده به داخل اجزای ریه است و درمان‌های موقت ما به علت نشناختن علت تشدید بیماری موفقیت آمیز نبوده است.

در این تحقیق مشخص شد که علت تشدید بیماری برگشت اسیدهای صفرایی معده به داخل ریه جانبازان شیمیایی است در حالی که قبلاً تصور می‌شد گاز خردل هنوز در ریه مصدومان وجود دارد و علت تشدید مصدومیت است. با این کشف هم اکنون کارشناسان در حال انجام تحقیقاتی برای جلوگیری از برگشت اسیدهای صفرایی معده به داخل ریه جانبازان شیمیایی هستند.

به گفته دکتر قانعی، بسیاری از جانبازان شیمیایی عنوان می‌کنند که در هنگام شب و خوابیدن بیشتر سرفه می‌کنند که با کشف این پدیده علت سرفه جانبازان شیمیایی در هنگام خوابیدن هم مشخص شد.

گفتنی است، بر اساس تحقیق‌های گذشته و نتایج حاصله هیچ گونه رابطه علیتی بین کیفیت نامناسب خواب در جانبازان شیمیایی و وضعیت سلامت جسمی، روانی (اختلالات اضطرابی، افسردگی، اختلال استرس پس از حادثه) و یا داروهای مورد استفاده جانبازان را استنتاج نشده بود.

سامیه امینی

بخش فرهنگ پایداری تبیان