کیومرث شد بر جهان کدخدای
پادشاهی کیومرث
گذری بر شاهنامه
اگرچه "شاهنامه" عنوان اثر گرانقدر و ارزشمند فردوسی است، اما بد نیست بدانیم که خودِ فردوسی هیچگاه و در هیچ کجای کتاب، این اسم را نیاورده و به جای آن کتاب خود را "نامه باستان"، "نامه شهریار" و "نامه شهریاران پیشین" نامیده و اصولا "شاهنامه" نامی عمومی برای همه کتاب هایی بوده است که موضوع آنها، داستان های باستانی است.
اولین انسان در شاهنامه "کیومرث" یا "گئومرته" به معنای "زنده میرا" است. او اولین انسان و اولین پادشاه در شاهنامه است که هیچگاه قدرت و عظمت و شهرتش مثل "جمشید" و "فریدون" نشد و مانند آنها بر سر زبانها نیفتاد اما از این نظر که اولین انسان شاهنامه و اولین پادشاه بوده دارای اهمیت است. در این مقاله بر پادشاهی کیومرث در شاهنامه فردوسی مروری خواهیم داشت.
پژوهنده نامه باستان که از پهلوانان زند داستان
چنین گفت کآیین تخت و کلاه کیومرث آورد و او بود شاه
چو آمد به برج حمل آفتاب جهان گشت با فرّ و آیین و آب
کیومرث شد بر جهان کدخدای نخستین به کوه اندرون ساخت جای
سر بخت و تختش بر آمد به کوه پلنگینه پوشید خود با گروه
فردوسی از زبان دهقان و پژوهنده باستان اینگونه روایت می کند که کیومرث نخستین کسی بود که رسم فرمانروایی و تاج و تخت آورد. آن زمان که فروردین آغاز شد و فصل بهار آمد کیومرث هم فرمانروایی خود را آغاز کرد. ابتدا در کوهستان منزل کرد و خود و تمام افرادش تن پوشی از پوست پلنگ داشتند.
به گیتی درون سال سی شاه بود بخوبی چو خورشید بر گاه بود
دد و دام و هر جانور کش بدید ز گیتی به نزدیک او آرمید
دوتا می شدندی برِ تخت او از آن بر شده فرّه و بخت او
پسر بد مر او را یکی خوبروی هنرمند و همچون پدر نامجوی
سیامک بدش نام و فرخنده بود کیومرث را دل بدو زنده بود
کیومرث سی سال تمام و در نهایت خوبی و آرامش فرمانروایی کرد و تمام حیوانات اهلی و وحشی در سرزمین او آرام گرفتند.
کیومرث پسری با نام سیامک داشت که خردمند و خوبرو و مایه آرامش روان و جان پدر بود و کیومرث وابستگی شدیدی به او داشت.
به گیتی نبودش کسی دشمنا مگر بدکنش ریمن آهرمنا
به رشک اندر آهرمن بدسگال همی رای زد تا ببالید بال
یکی بچه بودش چو گرگ سترگ دلاور شده با سپاه بزرگ
جهان شد بر آن دیو بچه سیاه زبخت سیامک ورز آن پایگاه
سپه کرد و نزدیک او راه جست همی تخت و دیهیم کی شاه جست
همی گفت با هر کسی رای خویش جهان کرد یکسر پر آوای خویش
در گیتی کسی دشمن او نبود به جز اهریمن بد کردار که در آتش حسد و کینه می سوخت. اهریمن بچه ای داشت که سپاهی بزرگ برای جنگ با کیومرث جمع کرده بود و از آنجا که کیومرث فکر نمی کرد که دشمنی به این بزرگی داشته باشد و از وجود او بی خبر بود، سروش به کمک او آمد و او را از نیت دیو نابکار آگاه کرد.
سخن چون به گوش سیامک رسید ز کردار بدخواه دیو پلید
دل شاه بچه برآمد به جوش سپاه انجمن کرد و بگشاد گوش
بپوشید تن را به چرم پلنگ که جوشن نبود و نه آیین جنگ
پذیره شدش دیو را جنگجوی سپه را چو روی اندر آمد به روی
چون به گوش سیامک رسید که بچه دیو برای جنگ با آنها سپاهی جمع کرده، او هم آماده نبرد شد و چون در آن دوران هنوز زره و جوشن ساخته نشده بود به جای آن چرم پلنگ پوشید.
سیامک بیامد برهنه تنا بر آویخت با پور آهرمنا
بزد چنگ وارونه دیو سیاه دوتا اندر آورد بالای شاه
فکند آن تن شاهزاده به خاک به چنگال کردش کمرگاه چاک
سیامک به دست خروزان دیو تبه گشت و ماند انجمن بی خدیو
جنگ در گرفت و سیامک با بچه اهریمن درگیر شد، در این نبرد سر و تن شاهزاده به دست بچه دیو خراشید و جگرگاه او از هم درید و باعث مرگ سیامک شد.
چو آگه شد از مرگ فرزند شاه ز تیمار گیتی برو شد سیاه
فرو آمد از تخته کنان ویله کنان زنان بر سر و موی و رخ را کنان
دو رخساره پر خون و دل سوگوار دو دیده پر از نم چو ابر بهار
خروشی بر آمد ز لشکر به زار کشیدند صف بر در شهریار
کیومرث وقتی از مرگ پسر باخبر شد از تخت فرود آمد و زار نالید و سپاهیان هم بر کشته سیامک گریه کردند و جامه عزا پوشیدند. پس از یک سال یک سروش از جانب خداوند به نزد کیومرث آمد و از او خواست که از گریه و زاری خودداری کرده، سپاهی گرد آورد و انتقام خون سیامک را از اهریمن بگیرد.
نشستند سالی چنین سوگوار پیام آمد از داور کردگار
درود آوریدش خجسته سروش کزین بیش مخروش و باز آر هوش
سپه ساز و برکش به فرمان من برآور یکی گرد از آن انجمن
از آن بدکنش دیو روس زمین بپرداز و پردخته کن دل ز کین
از طرفی، سیامک پسری داشت به نام "هوشنگ" که در نزد پدربزرگ خود مقام و منزلتی بالا داشت و برای پدربزرگ بسیار عزیز بود. پسری که تمام وجودش هوش و فرهنگ بود و کیومرث مثل یک وزیر با او در همه امور مشاوره می کرد.
خجسته سیامک یکی پور داشت که نزد نیا جاه دستور داشت
گرانمایه را نام هوشنگ بود تو گفتی همه هوش و فرهنگ بود
به نزد نیا یادگار پدر نیا پروریده مر او را به بر
نیایش به جای پدر داشتی جز او بر کسی چشم نگماشتی
چو بنهاد دل کینه و جنگ را بخواند آن گرانمایه هوشنگ را
همه گفتنی ها بدو باز گفت همه رازها برگشاد از نهفت
کیومرث هوشنگ را صدا کرده و در مورد جنگ با اهریمن و انتقام سیامک با او صحبت کرده و به او می گوید:
ترا بود باید همی پیشرو که من رفتنی ام تو سالار نو
کیومرث سپاهی آماده کرده به جنگ دیو رفته و در نبردی تن به تن هوشنگ انتقام پدر را می گیرد و زمانی که انتقام سیامک گرفته می شود، کیومرث به راحتی می میرد.
چو آمد مر آن کینه را خواستار سرآمد کیومرث را یادگار
و در آخرین بیت این داستان فردوسی به مخاطب یادآور می شود که:
جهان سربه سر چو فسانست و بس نماند بد و نیک بر هیچکس
آسیه ترک بیاتانی
بخش ادبیات تبیان
منابع:
شاهنامه فردوسی، حکیم ابولاقاسم فردوسی، بر پایه چاپ مسکو
حماسه سرایی در ایران، ذبیح الله صفا
