شرح حال مفسر بزرگ شیخ عبدالعلی حویزی
در میان مفسران از دوران‌های نخست تفسیر نویسی تا کنون شیوه‌های مختلفی برای نگاشتن تفسیر و شرح قرآن مرسوم بوده و هر یک از دانشمندان علم تفسیر به شیوه ای که بیشتر در نظرش مقبول و مهم بوده به این امر اقدام کرده است. آری از دیرباز تا هم اینک دانشمندان با دیدگاه‌ها و نگاه های مختلف در آیات قرآن نگریسته‌اند و حاصل این امر پدید آمدن آثاری با صبغه های گوناگون شده است...
در میان مفسران از دوران‌های نخست تفسیر نویسی تا کنون شیوه‌های مختلفی برای نگاشتن تفسیر و شرح قرآن مرسوم بوده و هر یک از دانشمندان علم تفسیر به شیوه ای که بیشتر در نظرش مقبول و مهم بوده به این امر اقدام کرده است. آری از دیرباز تا هم اینک دانشمندان با دیدگاه‌ها و نگاه های مختلف در آیات قرآن نگریسته‌اند و حاصل این امر پدید آمدن آثاری با صبغه های گوناگون شده است که هریک در نوع خود ارزشمند و قابل استفاده‌اند. گاه در این تفاسیر به جنبه لغوی و ادبی آیات بیشتر توجه شده که محصول آن تفسیری با رنگ و بوی ادبی بوده است، گاه آیات احکام در نظر نویسنده بیشتر اهمیت داشته و به شرح و تبیین آنها پرداخته است، که تفاسیری از نوع آیات الاحکام را پدید آورده است، گاه جنبه های تاریخی رجحان یافته، گاهی صبغه عقلی و استدلالی در شرح آیات پر رنگ‌تر است و تفاسیر عقلی را پدید آورده است و بالاخره تفاسیر گوناگون دیگر که هر یک به یک یا چند شیوه تفسیری عنایت داشته‌اند. اما در میان روش‌های تفسیری روشی که در میان مفسران متقدم بیشتر مرسوم بوده است روش نقلی یا مأثور و به عبارت ساده‌تر استفاده از روایات و سخنان معصومان علیهم السلام در تفسیر آیات قرآن است؛ یعنی آنچه در این روش بیشتر از هر چیز مورد توجه مفسر است تبیینی است که معصوم علیه السلام از آیه ارائه کرده و پرده از مبهمات آیه برداشته است. این دسته از مفسران بر این عقیده‌اند که به تصریح آیات و روایات، تنها کسانی که از همه ظاهر و باطن آیات بلکه بطون مختف آیات قرآن آگاه اند اولیاء معصومین علیهم السلام می‌باشند و از این رو هیچ کس همچون آنان نمی‌تواند حقیقت بلند آیات قرآن را برای انسان‌ها بیان کند؛ لذا بهترین راه و روش در تفسیر بهره گرفتن از بیانات این بزرگان است.
از جمله کسانی که در تفسیر قرآن این روش را برگزیده و اهتمام کامل نسبت به روایات داشته است مفسر ارجمند شیخ عبدالعلی حویزی است. او تفسیری گرانقدر از قرآن کریم به جای گذاشت که مزین به کلام معصومین علیهم السلام و مجموعه ای بزرگ از بیانات ایشان در تبیین کلام خداست. کتابی که مفسر بزرگ عصر ما یعنی علامه طباطبایی در مقدمه کوتاهی که بر «نور الثقلین» نوشته است در توصیف آن چنین فرموده‌اند:
«این اثر از بهترین آثاری و شاید بهترین اثر ر است که تلاش‌های تحقیقی در گذرگاه زمان به یادگار نهاده و دست‌های پژوهش در این زمینه نگاشته است ... و به جانم قسم این کتاب، اثرارزشمندی است که مۆلف آن اخبار پراکنده وارد شده در تفسیر آیات را جمع کرد و تقریباً تمام احادیث مأثوره از اهل بیت علیهم السلام را آورده و در ترتیب و ضبط و اشاره به مصادر روایی و منابع خود، به نیکی از عهده آن برآمده و در تهذیب و تنقیح روایات، تلاشی عظیم به کار بسته است.»
زندگی شیخ
از جمله کسانی که مورد کم لطفی تاریخ قرار گرفته و با وجود عظمت و تلاش علمی و دینی‌اش اطلاع چندانی از زندگی شخصی او در دست نیست شیخ عبدالعلی حویزی است که سیره نویسان و تاریخ نگاران مطلب قابل توجهی از وی ذکر نکرده اند. اما آنچه به اختصار از وی می‌دانیم این است که وی در زمان حکومت شعشعیان که خاندانی شیعی و از سادات موسوی بودند در سالهای آخر نیمه نخست قرن یازدهم در شهر حویزه متولد شد. از آنجا که همزمان با حیات شیخ حویزی حکومت در دست شیعیان بود و حاکمان آن دوران یعنی «سید خلف» و «سید علی خان» خود از اکابر علمای امامیه بودند طبیعی است که در آن دوران عالمان شیعی هم مورد توجه و عنایت قرار گرفته و مجال تحقیق و تعلیم و تعلّم یابند و آثار بیشتری در زمینه علوم اهل بیت علیهم السلام از خود برجای نهند. شیخ عبدالعلی نیز از همین فضای مناسب کمال بهره را برد و چند اثر ارزشمند از خود به یادگار گذاشت که مشهورترین آنها تفسیر مهم نور الثقلین است.
شخصیت شیخ
چنانکه گفتیم از این عالم بزرگ اخباری زیادی که بتوان به آن استناد کرد وجود ندارد لکن بزرگانی درباره ایشان توصیفاتی داشته‌اند که به برخی از آنها به اختصار اشاره می‌کنیم.
از جمله شیخ حرّ عاملی که معاصر علامه حویزی است چنین می‌نویسد:
«فاضل، عالم، شاعر، ادیب، و جللی القدر بود و دارای تألیفاتی در اصول و امامت و مانند آنها می‌باشد.»
صاحب ریحانة الادب می‌گوید:
«عبد علی حویزی از اکابر علمای امامیه، عالم، فاضل، فقیه، محدث، ثقة، ادیب، شاعر، متقی، جامع علوم و فنون متداوله ... بوده است»
شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح الجنان نیز در تصیف وی چنین آورده است:
«صاحب تفسیر نور الثقلین، عالم جلیل، فاضل نبیل، فقیه، محدث، مفسر ورع، شیخ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی ... »
اساتید
از اساتید وی آنچه به ما رسیده است این است که وی از سوی ملا علی نقی مجاز به روایت از شیخ بهایی بوده است.
شاگردان
از جمله کسانی که از محضر شیخ حویزی بهره برده و از شاگردان وی محسوب می‌شده اند محدث بزرگ سید نعمت الله جزائری صاحب انوار النعمانیه است.
آثار
1 مهم‌ترین و مشهورترین اثر وی چنانکه گفتیم تفسیر نور الثقلین است. شیخ در مقدمه اثر خود چنین آورده است:
«من خدمت گزار ان کتاب الهی و پرتوگیران از انوار درخشان وحی را دیدم که در تفسیر این کتاب الهی، راه های گوناگونی را پیموده‌اند؛ عده ای فقط به معانی الفا1 و برخی فقط به جنبه های ادبی و نحوی، و عده ای دیگر به استخراج مسائل صرفی آن بسنده کرده‌اند و عده ای هم به جنبه های کلامی آیات توجه کرده‌اند و عده ای نیز از دیدگاه های متفاوت بدان نگریسته‌اند. من نیز دوست داشتم و تصمیم گرفتم در ذیل برخی از آیات کتاب مبین، از آثار «اهل الذکر» که برگزیدگان الهی‌اند، آن اموری که آشکار کننده خورشیدهای تنزیل، و کاشف اسرار بعضی از تأویل‌ها گردد، را اضافه نمایم... »
2 دیوان شعر؛
3 شرح لامیه العجم طغرایی؛
4 فی انّ من تقلب به (ای: امیر المۆمنین)
منظور و هدف این کتاب این است که هر کس از خلفای بنی‌امیه و بنی عباس خود را ملقّب به لقب «امیرالمۆمنین» کردند، دچار مرض خاصی شدند.
افول
زمان فوت او چندان روشن نیست ولی آنچه قطعی و قابل اعتماد است اینکه تا 15 ربیع‌الاول سال 1073 ق که عبدالرشید بن نورالدین شوشتری بر نورالثقلین تقریظ نوشته است در قید حیات بوده است.
البته آنچه در مورد تاریخ وفات وی مشهور است سال 1112 ق است، اما در این مورد خبر قابل اعتمادی در منابع دست اول موجود نمی‌باشد.
نویسنده: نعمتی
كارشناس شبكه تخصصی قرآن تبیان
