عملی که از ترازوی سنجش محروم است!

آیه 147 سوره مبارکه اعراف به یکی از مهم ترین پیامدهای تکذیب آیات الهی و بی ایمانی اشاره می کند که حبط اعمال نام دارد.

الَّذینَ كَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُم ؛  آنان كه آیات ما و دیدار آخرت را تكذیب می کنند، اعمالشان تباه و بى اثر می شود.

«حبط» یعنی فاسد شدن و هدر رفتن. [1] این واژه به غیر از آیه بالا پانزده بار دیگر در قرآن کریم به کار رفته است که معنای آن در فرهنگ قرآن یا اصطلاح دین: از بین رفتن ثواب یا استحقاق آن یا دیگر آثار عمل نیك به وسیله گناه است. [2]

فرآیند حبط عمل چگونه است؟

تمام انسانها از وقتی که به سن تکلیف رسیده و مکلف به انجام دستورات الهی می شوند هرگاه کاری را که دین آن را پسندیده می داند انجام دهند در برابر آن مستحق پاداش الهی خواهند شد. [3] اگر صاحب این عمل توانست آن را از گزند آفات عمل حفظ کند و آن را به عرصه قیامت بیاورد؛ این عمل، امتیاز مثبتی برای او محسوب شده و می تواند به میزان ارزش و اعتباری که در دادگاه عدل و فضل الهی دارد صاحب خود را بهره مند سازد.

قرآن کریم می فرماید: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها [4] و یا مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها [5] ؛ یعنی هر کس کار نیکی را به صحنه قیامت بیاورد پاداش خواهد داشت.

اما اگر عمل نیکی که او در دنیا انجام داد در اثر رفتار ناشایست خودش دچار آسیب جدی شد و از بین رفت دیگر عملی نمی ماند تا در قیامت به سود صاحبش به کار آید. در فرهنگ دین به این از بین رفتن عمل، حبط عمل گفته می شود.

آیات متعددی از قرآن کریم با بیان عوامل حبط عمل به این حقیقت اشاره دارند که آیات زیر از این دسته اند:

217/ بقره، 22/ آل عمران، 5/ مائده، 88/ انعام، 17و68-69/ توبه، 105/ کهف و ...

چه چیزهایی سبب حبط عمل می شوند؟

در آیات قرآن کریم عوامل متعددی برای حبط عمل نام برده شده که این عوامل عبارتند از:

1. قتل انبیاء علیهم السلام و یا مۆمنینی که امر به معروف می کنند. 21-22/ آل عمران

2. رعایت نکرده ادب محضر رسول خدا ص. 2/ حجرات

3. انزجار از آنچه رضایت خداوند در آن است و آن را نازل کرده است. 9،28/ محمد (صلی الله علیه وآله)

4. تبعیت از آنچه رضایت خداوند در آن نیست. 28/ محمد (صلی الله علیه وآله)

5. انکار احکام و عقاید مسلم دینی؛ مانند حقانیت معجزات و وجود آخرت. 147/ اعراف

6. نفاق. 68-69/ توبه

7. شرک. 88/ انعام، 17/ توبه، 65/ زمر

8. کفر. ریشه ای ترین عامل نابودی اعمال که می توان دیگر عوامل را هم به این عامل برگرداند همین کفر و انکار است. اگر کسی در باور خود دچار چنین انحطاط عقیدتی شد به گونه ای که واقع آن انکار خدا و رسولش باشد تمام اعمال نیکی که انجام داده بود و ثوابش بهشت بود نابود شده و هیچ اثری از آن باقی نمی ماند.

در آیات 217/ بقره، 22/ آل عمران،5/ مائده و چهار آیه دیگر به صراحت از کفر به عنوان عامل حبط عمل نام برده شده است؛ اما می توان گفت شرک، نفاق، تکذیب و نپذیرفتن حکم خدا، همگی ریشه در یک موضوع دارند که آن، کفر درون است.

محروم از ترازوی اعمال

به بیان ساده تر، کفر و انکار به منزله آتشی است که شخص با انداختن آن به خرمن کارهای نیکی که انجام داده همه را خاکستر کرده و اثری از آن بر جا نمی گذارد. چنین کسی در توشه خود دیگر حسنه ای ندارد که آن را در قیامت به ترازوی سنجش اعمال بسپرد تا به اندازه ارزشی که دارد از آن بهره مند شود. برای همین است که در قیامت برای چنین افرادی ترازو (ابزار سنجش اعمال) قرار داده نمی شود. قرآن کریم در این باره می فرماید:

أُوْلَئكَ الَّذِینَ كَفَرُواْ بَِایَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائهِ فحََبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِیمُ لهَُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَزْنًا ؛ [6]

آنان كسانى هستند كه آیات پروردگارشان و دیدار [قیامت و محاسبه اعمال‏] را به وسیله او منكر شدند، [و] در نتیجه اعمالشان تباه و بی اثر شده است و روز قیامت میزانى براى [محاسبه اعمال‏] آنان برپا نمى‏كنیم.

دلیل این کار هم روشن است. سنجش اعمال برای مشخص شدن میزان کار نیک یا همان حسنه ایست که افراد توانسته اند آنها را به قیامت برسانند و اگر کسی هیچ کار نیکی نداشت و یا نتوانسته بود آن را به قیامت برساند؛ دیگر معنا ندارد اعمال او را بر میزان اعمال عرضه کنند؛ درست مانند کسی که مشتی براده آهن زنگ زده به زرگر بدهد و از او بخواهد وزن طلای آن را محاسبه کند!

گناهان دیگری به جز کفر

علامه طباطبایی (ره) معتقد است که گناهان دیگری به جز کفر نیز وجود دارند که سبب حبط عمل می شوند. ایشان رعایت نکردن ادب محضر رسول خدا ص را از این گناهان می داند و در تفسیر آیه دو حجرات با اشاره به دو کاری که آیه از آن نهی کرده است یعنی صدا را بر صداى پیغمبر ص بلندتر كردن و نیز بلند سخن گفتن در محضر آن حضرت‏ را از گناهانی می شمرد که به شهادت ظاهر آیه، باعث حبط بعضى از اعمال نیك انسان مى‏شوند.[7]

آیه شریفه این است:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ ؛ اى اهل ایمان! صداى خود را از صداى پیامبر بلندتر نكنید و در برابر او بلند سخن نگویید همان‏گونه كه با یكدیگر بلند سخن مى‏گویید كه در نتیجه، كارهایتان نابود مى‏شود و شما نمى‏دانید.

جالب است که زمینه ساز چنین نهی ای، دو تن از صحابه مشهور یعنی ابوبکر و عمر بودند که بر اساس برخى روایات، این آیه درباره آن دو كه نزد پیامبر اختلاف نظر یافتند و بر سر یكدیگر فریاد زدند نازل شده است. [8] بخارى مى‏گوید: این دو با این اقدام خود، در آستانه نابودى قرار گرفتند.[9]

معنای حبط اعمال در دنیا و آخرت

در بین آیات مربوط به حبط اعمال آیاتی وجود دارد که دنیا و آخرت را عرصه حبط عمل معرفی می کند. مانند آیه 217/ سوره بقره که می فرماید: حَبِطَت اعمالُهُم فِى الدُّنیا والأخِرَةِ . مرحوم طبرسى حبط عمل كافر در دنیا را موجب عدم احترام جان و مال‏ وى مى‏داند و حبط عمل در آخرت را موجب بطلان ثواب و استحقاق پاداش او. [10]

پی نوشت:

1. حَبِط: الْعَمَلُ حَبَطاً ... و حُبُوطاً فَسَدَ و هَدَرَ و ... أَحْبَطْتُ الْعَمَلَ و الدَّمَ بالْأَلِفِ أَهْدَرْتُهُ. (مصباح المنیر 2/118)

2. الفروق اللغویه، ص21

3. تعبیر دقیق تر این است که گفته شود خداوند متعال باطن آن عمل که بهشت و نعمتهای آن است را در قیامت به او عرضه خواهد کرد.

4. 160/ انعام

5. 89/ نمل

6. 105/ کهف

7. المیزان 18/308

8.  تفسیر ابن كثیر 4/220 ،  الدرالمنثور7/548 ، تفسیر قرطبى16/20

9.  ابن‏كثیر، ج 4، ص 220؛ صحیح بخارى 8/184

10. مجمع‏البیان 2/721