ذكر خدای متعال
هجدهمین حدیث از چهل حدیث امام خمینی(ره) درباره ذكر خداوند و فایده ذكر پروردگار است و روایاتی در این زمینه ارائه می نماید . این مبحث با روایتی از امام باقرعلیه السلام گشوده می شود:
ابوحمزه ثمالی می گوید : امام باقرعلیه السلام فرمود :" در توراتی كه تغییر نكرده ، نوشته شده است : همانا موسی از پروردگار خود سؤال كرد ، پس گفت: ای پروردگار من! آیا تو به من نزدیك هستی تا تو را مناجات نمایم ، یا دورهستی تا تو را صدا بزنم ؟ پس خدای عزوجل به او وحی فرستاد كه ای موسی! من همنشین كسی هستم كه مرا یاد كند . پس موسی پرسید : چه كسی در پناه توست در آن روز كه جز تو پناهی نیست؟ خدا فرمود : آنها كه مرا یاد می كنند ، من هم آنها را یاد می كنم . در راه من با یكدیگر دوستی می ورزند ، پس آنها را دوست دارم . اینها كسانی هستند كه وقتی بخواهم عذابی به اهل زمین برسانم ، آنها را یاد می كنم ، پس آن [ عذاب ] را از آنان [ اهل زمین] به واسطه ی این كسان رفع می كنم" .
مرحوم مجلسی می نویسد : " گویا منظور حضرت موسی علیه السلام از این سؤال ، آن بوده است كه آداب دعا را از پرودگار سوال كند . " این احتمال هم وجود دارد كه حضرت موسی با این سؤال ناتوانی خود را از كیفیت دعا بیان می كند و می گوید كه پروردگارا ! تو منزهی از این كه به دوری و نزدیكی وصف گردی و هیچ گونه دعایی را شایسته مقام تو نمی دانم . تو خود اجازه ورود به دعا و كیفیت آن را به من مرحمت نما. لذا از سوی خداوند متعال جواب آمد كه همه ی عوالم محضر من است.
در حقیقت این كه در آیات قرآن آمده است: " من به بندگانم نزدیك هستم " ( بقره/186) یا " از رگ گردن به آنها نزدیكترم" ( ق/16) نوعی استعاره است ؛ و الا ذات مقدس خداوند ، منزه از نزدیكی و دوری حسی و معنوی است . با عنایت به حدیث فوق ، یاد خداوند متعال و دوستی با یكدیگر درراه خدا چند دستاورد دارد كه بزرگترین آن ، این است كه خداوند متعال ، بنده را یاد می كند و این یاد كردن ، نقطه ی مقابل فراموشی ای است كه نسبت به برخی افراد آمده است . ( طه/126) چنانكه فراموشی آیات الهی در دنیا موجب آن می شود كه شخص در قیامت ، كور محشور گردد. محبت و دوستی در راه پروردگار نیز سبب محبت پروردگار می گردد و این دوستی زدوده شدن پرده های باطنی را به دنبال دارد.
تفاوت تذكر وتفكر
تذكر ، دستاورد تفكر و اندیشیدن است ؛ لذا در منازل و مراتب سیر وسلوك ، تفكر و اندیشیدن را بر تذكر مقدم دانسته اند . جناب خواجه عبدالله انصاری می فرماید : تذكر فوق تفكراست زیرا اندیشیدن، درخواست محبوب است و تذكر به دست آمدن آن . تا زمانی كه شخص در پی به دست آوردن مطلوب باشد ، از مطلوب پوشیده است ؛ و نیز قوت و كمال تذكر، وابسته به قوت و كمال تفكر است و سایر اعمال به آن تفكری كه نتیجه اش تذكر تام و تمام معبود باشد ، قابل مقایسه نیست ، چنان كه در روایات این نوع تفكر را از یك سال، شصت سال و هفتاد سال عبادت برتر دانسته اند .ای عزیز! بدان كه به یاد محبوب بودن برای هر طبقه از مردم ، دستاوردهایی دارد: برای اولیاء و عرفا ، نهایت آرزویشان است و برای عموم مردم ، بهترین راه اصلاح اخلاقی شان است.
این همه مصیبت ، به دلیل دوری و غفلت از یاد پروردگاراست . دل را به یاد پروردگار عادت بده ، تا صورت قلبی تو صورت ذكر خداوند گردد .
اگر چه ذكر حق از صفات قلب است و اگر قلب شخص متذكر گردید ، از تمام دستاوردهای تذكر ، بهره خواهد برد ، ولی بهتر آن است كه ذكر قلبی پس از ذكر زبانی باشد . كامل ترین ذكر آن است كه در تمام مراتب وجودی شخص ، جاری باشد و حكم آن ذكر، ظاهر و باطن شخص را در بر بگیرد . در این صورت ، تمام حركات انسان اعم از حركات ظاهری و باطنی با ذكر خداوند انجام می گیرد ؛ و این تمام آمال و آرزوی اهل " الله " است و از این معلوم می شود كه ذكر زبانی هم مفید است ، زیرا اولاً در این صورت زبان به وظیفه خود اقدام كرده و ثانیاً چه بسا از رهگذر همین ذكر زبانی ، قلب نیز متذكر گردد. شیخ عارف ما ، جناب شاه آبادی ، می فرمودند:
" شخص ذاكر باید مثل كسی باشد كه می خواهد به طفلی كلمه هایی را آموزش دهد. پس از آن كه طفل توانست بر اثر تكرار معلم ، كلمه را ادا كند خستگی معلم بر طرف می شود . همین طور كسی كه ذكر می گوید باید به قلب خود كه زبان ذكر باز نكرده است ، ذكر را آموزش بدهد ، و علامت گشوده شدن زبان قلب آن است كه زبان از قلب پیروی می كند ، و ارزش اعمال ظاهری به میزان اقبال و توجه قلب انسان است و اینكه قلب به آن اعمال ظاهری ، حیاتی ملكوتی ببخشد."
روایاتی در زمینه ذكر پروردگار
امام صادق علیه السلام فرمود:" هر مجلسی كه نیكوكاران و بدكاران در آن جمع شوند و بدون ذكر و یاد خدای عزوجل جلسه را ترك نمایند در روز قیامت برایشان به حسرت تبدیل می شود."در روز قیامت ، وقتی نتایج عظیم ذكر خداوند برای افراد معلوم گردد ، آن وقت است كه شخص خواهد فهمید ، چه نعمتهایی به خاطر غفلت ازدستش رفته است. پس باید فرصت را غنیمت شمرده و محافل و مجالس را خالی از ذكر خدا برگزار ننماید .
در روایاتی آمده است كه خدای عزوجل به حضرت عیسی علیه السلام فرمود:" ای عیسی! مرا نزد خودت یاد كن تا تو را نزد خودم یاد كنم و مرا در میان جمعیت یاد كن تا تو را در میان جمعیتی بهتر از جمعیت آدمیان یاد نمایم.
ای عیسی! دل خودت را برای من نرم نما و مرا در خلوتها بسیار یاد كن..."
خدای عزوجل می فرماید : " كسی كه به واسطه ی ذكر من از درخواست كردن باز بماند ، چیزی برتر از آنچه شخص دیگر ِ درخواست كننده از من مسئلت و درخواست كرده است، به او عطا می نمایم ."
از رسول اكرم صلی الله علیه و آله روایت شده است :
" بدانید كه بهترین كارهای شما نزد خداوند و پاكیزه ترین و بالاترین آنها در درجات شما و بهترین چیزی كه آفتاب بر آن طلوع كرده است ، ذكر خداوند سبحان می باشد، زیرا خداوند از جانب خود فرموده است من همنشین كسی هستم كه مرا یاد كند. "
