تاریخچه باغ نیاوران

حكومت پادشاهان قاجار كه تا سال 1925م. به طول انجامید سبب رونق یافتن تهران كه تا آن زمان دهكده ای در دامنه كوههای البرز بود، گردید. تا آن زمان در تهران جز باغ‌ های بزرگ با انواع مختلف و متعدد درختان به خصوص درختان چنار، چیزی یافت نمی‌شد.

با آغاز حكومت قاجارها، آقا محمد خان قاجار بنیانگذار حكومت قاجار و فتحعلی شاه كه بعداً جانشین او شد، باعث دگرگونی شهر تهران شدند. تهران زیر نظر فتحعلی شاه (1834-1797) دوباره احیاء شد. او اقامتگاه سلطنتی را تزیین كرد و دستور ساخت محل سكونتی به نام بادگیر و اندرونیش را در آنجا داد.

گستردگی شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد. فتحعلی شاه و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران بر دامنه‌های رشته كوه البرز بنا كردند كه بعدها منطقه ییلاقی شمال تهران را تشكیل داد. یكی از این كاخ‌های سلطنتی كوهپایه‌ای «كاخ نیاوران» است كه گذار زمانی طولانی به درازای یكصد و شصت سال در دوران پرفراز و نشیب تاریخ معاصر ایران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس، مراسم و مناسبت‌های بسیار در عرصه كاخ باشكوه «صاحبقرانیه»، این عمارت عظیم ییلاقی پادشاهان قاجاری را به مثابه فضایی شاخص در صحنه وقایع سیاسی دو قرن اخیر در ایران مطرح می‌نماید.

قصر نیاوران در باغی در دهكده نیاوران ساخته‌شد، فتحعلی شاه و محمدشاه هر یك منزلگاه ییلاقی در این مكان ساخته ‌بودند و ناصرالدین شاه با تخریب آن، خود قصر نیاوران را ساخت. در سی‌امین سال حكومت ناصرالدین شاه، قصر نیاوران به قصر صاحبقرانیه تغییر نام داد.

اولین بنای قصر نیاوران در سال 1267 هـ . ق آغاز شد. این قصر در سال‌های بعد، بار دیگر ساخته ‌شد و یا در شكل ظاهری آن تغییرات عمده‌ای لحاظ گردید. همانگونه كه ذكر شد، در سال 1267 هـ . ق ناصرالدین شاه دستور داد عمارت جدید سلطانی را در قصبه نیاوران بنا كنند و بازاری مشتمل بر یكصد باب دكان در نیاوران بسازند.

در سال 1268 هـ . ق ناصرالدین شاه دستور عزل میرزا تقی خان امیركبیر از صدارت را داد و  به جای وی میرزا آقاخان اعتمادالدوله به صدارت نشست. در همین سال در قصر نیاوران مراسم سلام عید فطر به طور رسمی صورت گرفت و تشریفات رسمی نظام انجام شد و برای اولین بار در این قصر هیئت‌های خارجی به حضور ناصرالدین شاه رسیدند. با برگزاری این مراسم با شكوه، قصر نیاوران در كنار قصرهای دیگر ناصری قرار گرفت. بدین ترتیب این قصر درست در سالی كه مدرسه دارالفنون افتتاح گردید، مورد استفاده ناصرالدین شاه قرار گرفت. هرچند قبل از اتمام كارهای ساختمانی آن، ناصرالدین شاه بارها در آن بیتوته كرده بود.

بنا بر گفته‌ها، در سال 1276 هـ . ق اعتمادالسلطنه از قصری كه باشكوهش می‌نامیدند و از آن به عنوان یكی از «قصور رفیع‌البنا و با روح و صفا» یاد می‌كردند، ایراد گرفت و در پس آن، بعد از گذشت چندی قصر سلطنت آباد ساخته شد. به احتمال فراوان در این دوره زمانی تا سال 1297 هـ . ق كه تحولی كلی در عمارت نیاوران صورت گرفت، شاه و نزدیكانش برای تجدید بنا در شكل ساختمانی قصر نیاوران، رایزنی‌های فراوان داشتند.

در زمان مظفرالدین شاه، دیواری از شرق به غرب در قسمت شمالی صاحبقرانیه كشیدند. در زمان احمد شاه هم  دیواری در شمال قصر جهان نما كشیدند و قصر و دیوانخانه را از محل حرم جدا كردند. در زمان پهلوی اول مقداری از دیوار میان دیوانخانه و حرم‌سرا را كه به دستور مظفرالدین شاه كشیده ‌شده ‌بود، خراب كردند تا ساختمان جهان‌نما با خوابگاه اندرون و سایر ساختمان‌ها ارتباط پیدا كند.

متأسفانه از معمار قصر نیاوران اطلاعی در دست نیست. در متون به نام برخی از معمارباشی‌های سلطنتی كه همزمان با آغاز ساخت و ساز نیاوران مشغول به كار بودند برمی ‌خوریم. یكی از آنان محمد تقی خان معمار باشی است. محمد تقی خان معمار باشی، معمار مدرسه دارالفنون هم بوده ‌است و به احتمال فراوان، معمار قصر نیاوران در سال 1268 هـ . ق نیز هم او بوده ‌است.

شاعرانه ‌ترین كاخ دوران قاجار با خصوصیات منحصر به فرد و جاذبه و آراستگی، كاخ احمد شاهی است كه متأسفانه فاقد تاریخچه‌ای در زمینه ساخت و ساز و دوران بهره ‌برداری است و شاید تنها اشاره به لفظ احمد شاهی آن را نسبت به آخرین پادشاه قاجاریه و تاریخ ساخت آن به دوران اقتدار كوتاه مدت این شاه جوان مرتبط می‌سازد.

بنابر برخی نقل قول ها، كاخ مذكور را احمد شاه برای همسر گرجی خود بنا نموده ‌بود. چنانكه از تاریخ دوران پهلوی برمی‌آید، عمارت مذكور در دوران پهلوی اول جهت اقامت ولیعهد و همسر نخستین وی( فوزیه) سامان یافته و از آن هنگام در مقاطعی از زمان توسط این خاندان مورد استفاده قرار گرفته است.

در دوره كوتاهی كاخ احمد شاهی به صورت دفتر كار محمدرضا پهلوی عملكردی اداری یافت و سپس با اعمال آخرین تغییرات معماری داخلی در دوران حكومت پهلوی دوم در آن، به عنوان اقامتگاه اصلی ولیعهد وی مجدداً به بهره‌برداری رسید و تا سال 1357 خورشیدی، محل اقامت و دفتر وی محسوب می‌گردیده‌است.

آخرین كاخی كه تاریخچه آن مطرح می‌شود كاخ نیاوران در ضلع شمال شرقی مجموعه است. این كاخ توسط مهندس محسن فروغی طراحی گردیده و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا، شركت مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرماییان و همكاران و سازنده بنا شركت ساختمانی ماپ بوده‌اند. در ابتدا این كاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی و اقامت رؤسای كشورها و میهمانان عالیرتبه دربار طراحی و منظور نموده ‌بودند، اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییرات در كاربری، به محل سكونت پهلوی دوم و خانواده وی برای ایام مختلف سال به غیر از فصل تابستان اختصاص یافت.

این كاخ نهایتاً از سال 1346 خورشیدی مورد بهره ‌برداری پهلوی دوم و خانواده او در ایران قرار گرفت و تا سال 1357 نیز محل سكونت آنها محسوب گردیده ‌است.