مبنای اخلاق در آیین یهود

اخلاق یهودی چیست؟

براساس شیوه آیزایا تیشبی (2) و جوزف دن (3)، ما آثار مکتوبی را که به طور معمول، اخلاق یهودی نامیده شده اند، به چهار گروه اصلی تقسیم می کنیم: توراتی (4)، حاخامی، قرون وسطایی و مدرن.

الف . اخلاق توراتی

در کتاب مقدس عبری هیچ کلمه ای تحت عنوان «اخلاق» به معنای مورد نظر ما وجود ندارد بنابراین، آموزش مطالب اخلاقی در کتاب مقدس به صورت آگاهانه و تحت این عنوان خاص انجام نمی شود، بلکه می توان گفت که تورات یکی از منابع اخلاق یهودی است که هیچ گاه به عنوان متن کتاب اخلاقی شناخته نشده است.(5)

شاید شناخته شده ترین آموزه های اخلاقی کتاب مقدس مجموعه ای به نام «ده فرمان» باشد. (البته این مجموعه به نام ده فرمان مشهور شده، و گرنه تعداد احکام آن بسیار بیش از ده عدد است). این مجموعه در سفر خروج، باب 20، ذکر شده است. از این ده جمله مجزا، دست کم شش مورد آن مستقیما دارای محتوا و اهمیت اخلاقی هستند. (الف) به پدر و مادرت احترام گزار. (ب) قتل نکن. (ج) زنا نکن. (د) دزدی نکن. (ه) علیه هم نوعت شهادت دروغ نده. (و) به اموال نزدیکانت طمع نداشته باش. (اموال در این فقره، همسران را نیز دربر می گیرد، که خود نشان دهنده این است که ده فرمان سند احساسات فمینیستی تورات نیست)

چهار فرمان باقی مانده (من پروردگار و خدای شما هستم ...، تنها خدای یگانه باید پرستیده شود، هیچ گاه نام خدا را بیهوده و عبث به کار نبرید، و مراسم روز شنبه را به پادارید.- بیشتر به موضوعات کلامی و عبادی مربوط است- این تقسیم بندی موضوعی ده فرمان، چیزی است که بعدها حاخام های یهودی از متن کتاب مقدس نیز برداشت کردند یعنی قوانین مربوط به روابط میان تک تک افراد آدمی و اصول مربوط به رابطه انسان ها با خداوند.

بسیاری از قوانین تورات در گروه اول قرار می گیرند و همین موضوع یکی از مهم ترین و اساسی ترین عوامل سهیم شدن یهودیت در سنت دینی غرب دانسته شده است سنتی که براساس آن، عبادت خداوند در گرو داشتن روابط محترمانه، انسانی و اخلاقی با هم نوعان است. (همان گونه که بعدها حاخام ها نوشتند، عبادت شایسته خداوند در انجام سه کار است: مطالعه تورات، انجام قربانی و نماز، و مهربانی و عطوفت). به عبارت دیگر، اخلاق هر چه باشد، پایه های آن در اراده خداوند قرار دارد. از این رو، اراده او به همان اندازه که در دین و اصول آن سهم دارد، نسبت به اصول اخلاقی نیز دارای نقش است. اساس این عقیده که خداوند از آفریدگان و بندگانش خواسته است که رفتاری معقول و مهربانانه با یکدیگر داشته باشند، در آموزه های کتاب مقدس است آن جا که می گوید، انسان به صورت خدا خلق شده است. (6)

از آن جا که انسان به صورت خداوند، آفریده شده، کسب والاترین درجه ممکن از کمال و خودشناسی در این است که خود را تا حد امکان، شبیه به خداوند گرداند . این سخن را می توان پایه و شالوده مهم ترین و منحصر به فردترین اصل اخلاقی تورات، یعنی (imitatio Dei) دانست.

در آیاتی چند از تورات، به اصل اخلاقی فوق اشاره شده است که برای نمونه، برخی از آنها را می آوریم: «شما همگی مقدس هستید زیرا من به عنوان پروردگار شما، مقدسم.» (7) و «اینک ای بنی اسرائیل، خداوند از شما می خواهد که از او بترسید، در مسیر او گام بردارید، به او عشق بورزید، و پروردگار خویش را با تمام وجود عبادت کنید.» (8) و «پروردگار تو را برای انسان هایی مبعوث کرد که در نزدش مقدس هستند به شرط این که همان گونه که به تو سوگند یاد کرد، فرمان های اورا اجرا کنند ودرمسیر اوگام بردارند.» (9) در این آیات، درباره موضوع بحث ما، دو دستور صریح و روشن وجود دارد: یکی  مقدس و پاک شدن انسان به دلیل مقدس بودن خداوند است، و دیگری ضرورت قدم گذاشتن در راه خدا و پیروی کردن از او. حال، این سۆال مطرح است که چگونه انسان می تواند خویشتن را پاک و منزه گرداند و در نتیجه خداگونه شود؟ در کتاب مقدس، به گونه ای روشن به این پرسش پاسخ داده شده است. در سفر لاویان (2: 19) فهرستی از فرمان های مختلف خداوند ارائه شده است. این فرمان ها درباره موضوعات اخلاقی (شامل احترام به والدین، کمک کردن به فقرا، رعایت عدل وصداقت، و لطف وعطوفت به محرومان، و مانند آن)، فقهی (مثل آداب روز شنبه، قربانی و مانند آن) و کلامی (ازقبیل به بیهودگی نام پروردگار را برزبان نیاوردن) است. ازاین رو، انسان می تواند با پیروی از این احکام یا، بنابر آنچه درکتاب تثنیه آمده، با گام نهادن در مسیر خداوند، به تقدس و پاکی مورد نظر ست یابد .

از آن جا که تاکید آیین یهود بیشتر بر عمل و کردار است، تا مباحث عقلی و ماوراءالطبیعه، مایه شگفتی نیست که این آیین، اصول و تعالیمی را ارائه دهد که در نگاه اول، محتاج تفسیرهای نظری است، ولی بلافاصله بر تبیین آنها از طریق عناصر عملی پافشاری کند. از این رو، تقلیدکردن از خدا، در این مذهب، موضوعی ماوراءالطبیعی نیست، بلکه جزء مسائل عملی و اخلاقی آن به شمار می آید.

طبق دستور تورات کسی شبیه خداوند نمی شود، بلکه انسان شیوه های خدایی را دنبال می کند و رفتارهای خداگونه را تا آن جا که برای بشر امکان دارد، انجام می دهد.

مضمون اخلاقی خلق انسان به صورت خدا، دو موضوع را پدید آورده است: یکی قوانین اخلاقی خاص (نظیر این که «هم نوعت را مانند خودت دوست دار» (لاویان 19: 18)  زیرا او نیز مانند خود تو به صورت خدا آفریده شده است) و دیگری، محتوای عام و فراگیر تورات چیزی که به ویژه در مورد پیامبران باستانی (نظیر اشعیا، ارمیا و حزقیل) کاملا روشن است . این اصل هم چنین، شالوده بحث های حاخامی را درباره آنچه ما موضوعات اخلاقی می نامیم، تشکیل می دهد.

ب-اخلاق حاخامی

مجموعه گسترده ای از آثار حاخامی، اساسا در پیرامون یک موضوع نگاشته شده اند، که حتی در مقایسه با کتاب مقدس حجم وسیع تری را دربرمی گیرد. این موضوع عبارت است از این که چگونه بر انسان لازم است تا با انجام فرامین الهی، خویشتن را پاک گرداند و در راه خداوند قدم گذارد؟ حاخام ها با وضع مجموعه ای وسیع و مفصل از قوانین برای مهار تمام جنبه های رفتارهای آدمی، به این پرسش پاسخ دادند و نام آن را که دربرگیرنده موضوعات اخلاقی است، هر چند تنها محدود به آنها نمی شود، هلاخا (10) گذاردند.

ج-اخلاق قرون وسطایی

نوشته های این دوره را تیشبی می گویند و به چهار دسته تقسیم کرده اند: فلسفی، حاخامی، زهدگرایانه و قبالایی. از نظر ادبی، می بینیم که اخلاق در این دوره در متون فلسفی و عرفانی، مواعظ و خطابه ها، وصیت ها و نامه ها، قصه ها و حکایات، متون شعری، تفاسیر کتاب مقدس، میشنا و رساله های مربوط به رفتارهای اخلاقی، آموزش داده شده است .

فیلسوفان یهودی قرون وسطی، (11) نویسندگانی که عمیقا و غالبا به سنت ها و آموزه های حاخامی آشنا و وفادار بودند - شاید در واکنش به آثار و کتاب های اخلاقی برای اثبات این عقیده که متون میشنا و تلمود تامین کننده همه نیازهای فرد جهت رسیدن به یک نظام اخلاقی کامل است - دست به خلق آثار و مقالات اخلاقی متعددی زدند که کاملا براساس متون میشنا و تلمود تنظیم شده بود. آنان که توصیه و فرمان حاخام ها را، در جهت تحقیق و جست و جو کردن، تنها در تورات - به این دلیل که هر گونه مطلبی در آن وجود دارد (12) - نپذیرفته بودند، اعتقاد داشتند که نیازی به مراجعه به ارسطو و فلسفه او در تدوین اخلاق، نه در شکل و نه در محتوا، نیست. به جای آن لازم است که شخص تنها به مطالعه و تحقیق در تورات و نوشته های حاخامی پرداخته، از این طریق اصول اخلاق را تدوین کند. اخلاق حاخامی پدیده ای منحصرا قرون وسطایی نیست، بلکه نوشته ها و آثار متعدد دیگری از این نوع و در این چارچوب تا به امروز نوشته شده و در حال نوشته شدن است. جنبش همه جانبه ای که در قرن گذشته آغاز گردید و در آن معروف است (13) ، شاید بهترین نمونه اخلاق حاخامی قرون وسطایی در زمان حاضر باشد.

د . اخلاق جدید

عده ای از متفکران یهودی عقیده دارند که اخلاق یهودی اساسا از اخلاق و منطق کانت مستقل و مجزاست. در حالی که عده دیگری بر این واقعیت که اخلاق یهودی کاملا دنباله رو اخلاق کانتی بوده، هست و باید باشد، مباهات می کنند. (14)

البته نظرات یهودیان و آیین یهودی در این زمینه منحصر به خود نیست، بلکه کم و بیش شبیه سایر ملل و عقایدشان است . واکنش شکننده یهودیت به مسائل پیش آمده در دنیای متجدد امروز، به همان اندازه که بازتاب دهنده ماهیت یهودیت است، منعکس کننده طبیعت و خاصیت تجددگرایی نیز هست .

پی نوشت ها:

1) در آیین یهود، به مجموعه مدون شریعت شفاهی و تفاسیر حاخام ها تلمود گفته می شود . این کتاب در دو بخش سامان یافته است: میشنا که حاوی شریعت شفاهی به زبان عربی و در 63 فصل است و گمارا که نوعی تفسیر میشنا و اصل آن به زبان آرامی است . گمارا خود دارای دو بخش است: هلاخا که حاوی مجموعه قوانین است، و هگادا که جنبه ادبی دارد. (هفت آسمان)

2. IsaiahTishby

3. Joseph Dan

4. biblical

5.جهت اطلاعات بیشتر پیرامون اخلاق تورات، به مقاله «اخلاق باستانی » رجوع شود

6.سفر پیدایش 27: 1

7.لاویان 2: 19

8.تثینه 12: 10

9. تثینه 9: 29

10) این کلمه از نظر معنایی، از واژه عبری راه گرفته شده است حتی اگر ارتباط ریشه ای و اشتقاقی این دو کلمه را در نظر نگیریم . مقایسه کنید این موضوع را با مفهوم Dao که توسط چادهانسن (Chad Hansen) در مقاله ای تحت عنوان «اخلاق باستانی چینی » مورد بررسی قرار گرفته و به عنوان مشخصه پیروی از خدا در نظر گرفته شده است

11) زندگی رفتاری در مقابل زندگی همراه با تفکر

12) آووت ج 25

13) درباره این جنبش، به مقاله هیلل گولد برگ (Hillel Goldbery) رجوع کنید

14) رجوع شود به مقاله «اخلاق کانت »

                                                                                                                                          فرآوری: محمدی

منبع: مقاله اخلاق یهودی (1) / مناخیم کلنر / مهدی حبیب اللهی / فصلنامه هفت آسمان، شماره 17