خدمت در سیره و سخن جواد الائمه علیه‏السلام

درنگى در مفهوم خدمت

اگر عبادت بزرگ‏ترین فلسفه آفرینش است كه: «و َما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالاِْنْسَ اِلاّ لِیَعْبُدُونِ»(1)؛ «جن و انسان را خلق نكردم، مگر به خاطر این كه عبادتم كنند»، برگزیدگان الهى، عابدترین بندگان خدا خواهند بود و اگر از والاترین مظاهر عبادت، «خدمت به خلق» است كه: «مَنْ سَعى فى حاجَةِ اَخیهِ الْمُؤْمِنِ فَكَأَنَّما عَبَدَالله‏َ تِسْعَةَ آلافِ سَنَةٍ صائِما نَهارَهُ قائِما لَیْلَهُ؛(2) هر فردى كه در برآوردن نیاز برادر مؤمنش تلاش كند، گویا نُه ‏هزار سال خداوند را عبادت كرده، در حالى كه روزها را روزه‏دار و شب‌ها را شب زنده‏دار بوده است.» برگزیدگان الهى، انبیا و معصومان، خدمتگزارترین افراد به مردم خواهند بود؛ زیرا آنان اسوه و شاخص‏اند و درخت كمال در وجودشان به بالنده‏ترین شكل سر به فلك كشیده است.

آیه الهى خطاب به پیامبر اكرم صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله را به یاد آوریم كه مى‏فرماید: «وَاخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ»(3)؛ پر و بال خود را براى مؤمنانى كه پیرو تو هستند، بگستران.» واژه «خفض جناح» كه سه بار در قرآن كریم به كار رفته است، به كنایه از كمال مهرورزى، عطوفت و خدمتگزارى خالصانه و متواضعانه حكایت مى‏كند.

خدمتگزاران واقعى، انبیا و اوصیا و مؤمنان به آنان هستند؛ چه بى‏پرده و صریح مى‏توان این ادعا را در حدیث آسمانى امام صادق علیه‏السلام یافت كه فرمود: «ما آمَنَ بِالله‏ِ وَلا بِمُحَمَّدٍ وَلا بِعَلِىٍّ مَنْ اِذا اَتاهُ اَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فى حاجَةٍ لَمْ یَضْحَكْ فى وَجْهِهِ فَإِنْ كانَتْ حاجَتُهُ عِنْدَهُ سارَعَ اِلى قَضائِها وَ اِنْ لَمْ یَكُنْ عِنْدَهُ تَكَلَّفَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ حَتّى یَقْضِیَها لَهُ فَإِذا كانَ بِخِلافِ ما وَ صفْتُهُ فَلا وَلایَةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُ؛(4) به خدا و محمد صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله و على علیه‏السلام ایمان نیاورده است كسى كه هنگامى كه برادر دینى‏اش به خاطر حاجتى نزد او آید، با خوشرویى برخورد نكند. پس اگر توان دارد، نیاز او را به سرعت برطرف كند و اگر توان ندارد با كمك دیگرى حل كند، اگر بر خلاف آنچه توصیف كردم باشد، پس بین ما و او ولایتى نخواهد بود.»

با این دیدگاه، كسانى نزد خدا دوست داشتنى‏تر خواهند بود كه نسبت به دیگران گامى به این هدف نزدیك‏تر باشند. این سخن قدسى را به یاد آوریم كه: «اَلْخَلْقُ عِیالى فَأَحَبُّهُمْ اِلَىَّ اَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَ اَسْعاهُمْ فى حَوائِجِهِمْ(5)؛ مردم خانواده من هستند. پس محبوب‏ترین آنها نزد من، مهربان‏ترین و كوشاترین آنها در رفع نیازهاى مردم است.»

اینك خدمت را در سیره و سخن حضرت جواد علیه السلام مرور مى‏كنیم.

1. بایدها و نبایدهاى خدمت‏رسانى

اخلاص

شرط پذیرش هر عملى، از جمله خدمت به مردم، اخلاص است و مؤمن باید به انگیزه جلب رضایت الهى خدمتگزار عیال الله‏ باشد و هر چه ناخالصى در عمل بیشتر باشد، درجه مطلوبیت آن هم پایین‏تر خواهد آمد. علاوه بر دخالت اخلاص در اصل عمل،(6) از دیدگاه امام جواد علیه‏السلام در تداوم اعمال نیز باید اخلاص جارى باشد. چه بسا عملى كه انجام آن با خلوص است، ولى عامل به آن بعد از عمل، آن را به ریا و ناخالصى آلوده و از درجه مقبولیت الهى ساقط مى‏كند؛ لذا امام جواد علیه‏السلام فرمود: «اَلاْبْقاءُ عَلَى الْعَمَلِ اَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ(7)؛ بقاى بر عمل سخت‏تر از خود عمل است.» و آن‏گاه كه پرسیدند بقاى بر عمل یعنى چه؟ فرمود: «یَصِلُ الرَّجُلَ بِصِلَةٍ وَیُنْفِقُ نَفَقَةً لِلّهِ وَحْدَهُ لا شَریكَ لَهُ فَكُتِبَ لَهُ سِرّا ثُمَّ یَذْكُرُها و تُمْحى فَتُكْتَبُ لَهُ عَلانِیَةً، ثُمَّ یَذْكُرُها فَتُمْحى وَ تُكْتَبُ لَهُ رِیاءً(8)؛ مردى هدیه‏اى مى‏دهد و براى خداى یگانه بى‏شریك انفاقى مى‏كند، پس برایش به عنوان «عمل پنهانى» نوشته مى‏شود. سپس او كارش را یادآورى مى‏كند، در این وقت عنوان قبلى محو مى‏شود و «عمل آشكار» برایش نوشته مى‏شود. آن مرد دوباره عملش را یادآورى مى‏كند پس عنوان قبلى محو مى‏شود و برایش "عمل ریایى" نوشته مى‏شود.»

پرهیز از اذیت

فرد خدمت‏رسان علاوه بر اخلاص، باید از هر نوع رفتارى كه موجبات رنجش مددجو را فراهم آورد، پرهیز كند. همچنین باید به خاطر خدمت خود به یك مؤمن، به منت‏گذارى و یا اذیت دیگر مؤمنان هم نپردازد. حكایتى از امام جواد علیه‏السلام در این‏باره راهگشا است:

مردى نزد امام جواد علیه‏السلام آمد كه بسیار خوشحال و مسرور به نظر مى‏رسید. امام از علت خوشحالى‏اش پرسید. او گفت: یابن رسول الله‏، از پدرت شنیدم كه مى‏فرمود: «شایسته‏ترین روز براى شادى بنده، روزى است كه در آن انسان توفیق نیكى و انفاق به برادران مؤمنش یابد.» و امروز ده نفر از برادران دینى كه فقیر و عیال‏وار بودند از فلان شهرها به نزد من آمدند و من هم به هر كدام چیزى دادم، براى همین هم مسرورم.

امام جواد علیه‏السلام به او فرمود: «لَعَمْرى اِنَّكَ حَقیقٌ بِاَنْ تَسُرَّ اِنْ لَمْ تَكُنْ اَحْبَطْتَهُ، اَوْ لَمْ تُحْبِطْهُ فیما بَعْدُ؛ به جانم سوگند! شایسته است مسرور باشى، اگر كار خود را بى‏اثر نساخته باشى و یا بعدا حبط و بى‏اثر نسازى.» او با شگفتى پرسید: با این كه از شیعیان خالص شمایم، چگونه عمل نیك من پوچ مى‏شود؟

فرمود: «با همین سخنى كه گفتى، كارهاى نیك و انفاق‌هاى خود را حبط كردى.» او توضیح خواست و امام فرمود: این آیه را بخوان «یا اَیُّها الَّذینَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالاَْذى»(9)؛ «اى مؤمنان بخشش‌هاى خود را با منت و اذیت باطل نكنید.»

گفت: من كه به آن افراد منت نگذاشتم و آزار ندادم! امام فرمود: «خدا فرموده: بخشش‌هاى خود را با منت و آزار باطل نسازید، نفرموده تنها منت و آزار بر آنان كه مى‏بخشید، بلكه خواه بر آنان خواه بر دیگرى. آیا به نظر تو آزار به آنان شدیدتر است یا آزار به فرشتگان مراقب اعمال تو و فرشتگان مقرب الهى و یا آزار به ما؟»

مرد گفت: البته آزار به فرشتگان و شما. امام فرمود: تو فرشتگان و ما را آزردى و عمل خود را باطل كردى. مرد پرسید: چرا باطل كردم و شما را آزردم؟ فرمود: این كه گفتى: «چگونه باطل نمودم با این كه از شیعیان خالص شما هستم؟» واى بر تو! آیا مى‏دانى شیعه خالص ما كیست؟ شیعه خالص ما «حزبیل» مؤمن آل فرعون و «حبیب نجار» صاحب یس و ... و سلمان و ابوذر و مقداد و عمار هستند. تو خود را در صف این افراد برجسته قرار دادى و ما و فرشتگان را آزردى.

آن مرد بعد از اعتراف به تقصیر و استغفار، پرسید: پس چه بگویم؟ امام فرمود: بگو من از دوستان شما هستم. دوستان شما را دوست دارم و دشمنان شما را دشمن مى‏دارم. او چنان گفت و امام جواد علیه‏السلام فرمود: «اَلاْنَ قَدْ عادَتْ اِلَیْكَ مَثُوباتُ صَدَقاتِكَ وَ زالَ عَنْها الاِْحْباطُ؛(10) الان پاداش‌هاى بخشش‌هایت به تو بازگشت و حبط و بى‏اثرى از آنها زایل شد.»

خدمت در حد توان

مردى خدمت امام جواد علیه‏السلام آمد و گفت: به اندازه جوانمردى‏ات به من كمك كن. امام فرمود: این‏قدر نمى‏توانم. گفت پس به اندازه جوانمردى خودم، كمك كن. فرمود: این را مى‏توانم. اى غلام! صد دینار به او بده.(11)

نابودى نعمت

امام جواد علیه‏السلام مى‏فرماید: «اِنَّ لِلّهِ عِبادا یَخُصُّهُمْ بِالنِّعَمِ وَ یُقِرُّها فیهِمْ ما بَذَلُوها فَإِذا مَنَعُوها نَزَعَها عَنْهُمْ وَ حَوَّلَها اِلى غَیْرِهِمْ(12)؛ خداوند بندگانى دارد كه نعمت‌هایش را به آنان اختصاص داده است و مقرر كرده است از آن بذل و بخشش كنند و اگر خوددارى كنند، از آنان مى‏گیرد و به دیگران منتقل مى‏كند.»

بر این اساس، امام جواد علیه‏السلام قرار گرفتن و تمركز نعمت‌ها در دست برخى افراد را سنّت و خواسته‏اى الهى مى‏داند كه امرى هدفمند است و هدف از آن هم، واگذارى به دیگران مى‏باشد؛ لذا صاحبان مال و جاه و مقام و موقعیت باید آنچه را به دست مى‏آورند، اولاً نعمت و سپرده الهى بدانند و ثانیا واگذارى و خدمت به مردم را وظیفه خود بدانند و ثالثا مطمئن باشند كه در صورت ترك وظیفه، همان خدایى كه این نعمت‌ها و امكانات را به آنان سپرده است، توان بازپس‏گیرى و واگذارى آن را به افراد دیگر دارد.

امام جواد علیه‏السلام در حدیثى دیگر، به طبیعى بودن این وضعیت و سنت الهى بودن آن چنین اشاره مى‏كند: «ما عَظُمَتْ نِعْمَةُ الله‏ِ عَلى اَحَدٍ اِلاّ عَظُمَتْ عَلَیْهِ حَوائِجُ النّاسِ، فَمَنْ لَمْ یَحْتَمِلْ تِلْكَ الْمَئونَةَ عَرَضَ النِّعْمَةَ لِلزَّوالِ(13)؛ نعمت خدا بر كسى زیاد نمى‏شود، مگر این كه نیاز مردم هم به او بیشتر مى‏شود. پس كسى كه این زحمت را تحمل نكند، نعمت را در معرض زوال قرار مى‏دهد.»

مرز خدمت

خدمتگزارى نیز مانند هر رفتار اجتماعى دیگر مرزى دارد و طبعا باید به انسان‌هایى خدمت كرد كه اهلیت خدمت را دارند، نه آن كه با ارائه خدمت، در مسیر غیر الهى‏شان مستحكم‏تر شوند. براى همین، اهل‌بیت علیهم‏السلام هرگاه ارائه خدمت به منحرفان، عامل جذب و تألیف قلوب و هدایت آنان مى‏شد، از هیچ نوع خدمت و حتى گذشت از توهین‌ها و ... دریغ نداشتند. و در كنار آن، هرگاه هم كه تشخیص مى‏دادند خدمت رسانى به یك شخص منحرف موجب تقویت و یا رسمیت وى مى‏شود، از آن پرهیز مى‏كردند. نمونه‏اى از رفتارهاى امام جواد علیه‏السلام در این‏باره را مى‏خوانیم:

* على بن مهزیار مى‏گوید: به امام جواد علیه‏السلام نوشتم: فدایت شوم! پشت سر كسى كه قائل به جسمانیت خداست، نماز بخوانم؟ فرمود: «لا تُصَلُّوا خَلْفَهُمْ وَلا تُعْطُوهُمُ الزَّكاةَ وَابْرَؤُوا مِنْهُمْ بَرِئَ الله‏ُ مِنْهُمْ(14)؛ پشت سرشان نماز نخوانید و چیزى از زكات به آنها ندهید و از آنان بیزارى بجویید كه خدا از آنان بیزار است.»

2. آثار خدمت‏رسانى

رضایت الهى

امام صادق علیه‏السلام مى‏فرمود: «مسلمانى نیاز مسلمانى را برآورده نمى‏سازد، مگر این كه خداى تبارك و تعالى به او مى‏فرماید: ثواب كار تو با من است و به كمتر از بهشت براى تو راضى نمى‏شوم.»(15)

امام جواد علیه‏السلام مى‏فرمود: «ثَلاثٌ یَبْلُغَنَّ بِالْعَبْدِ رِضْوانَ اللّه‏ِ: كَثْرَةُ الاِْسْتِغْفارِ وَ خَفْضُ الْجانِبِ وَ كَثْرَةُ الصَّدَقَةِ(16)؛ سه چیز بنده را به مقام رضوان الهى مى‏رساند: استغفار زیاد، فروتنى با مردم و زیاد صدقه دادن.»

پاداش، مباهات و نام نیك

امام جواد علیه‏السلام مى‏فرمود: «اَهْلُ الْمَعْرُوفِ اِلَى اصْطِناعِهِ اَحْوَجُ مِنْ اَهْلِ الْحاجَةِ اِلَیْهِ، لاَِنَّ لَهُ اَجْرَهُ وَ فَخْرَهُ وَ ذِكْرَهُ، فَمَهْما اِصْطَنَعَ الرَّجُلُ مِنْ مَعْرُوفٍ، فَاِنَّما یَبْدَأُ فیهِ بِنَفْسِهِ فَلا یَطْلُبَنَّ شُكْرَ ما صَنَعَ اِلى نَفْسِهِ مِنْ غَیْرِهِ(17)؛ اهل نیكوكارى، به كار خیرش بیشتر از نیازمندان به خیر، محتاج است؛ چون پاداش و مباهات و نام آن كار براى نیكوكار است. پس سه چیز بنده را به مقام رضوان الهى مى‏رساند: استغفار زیاد، فروتنى با مردم و زیاد صدقه دادن.

مردى كار خوبى كرد، از خودش شروع كرده است؛ لذا تشكر بابت كارش را از دیگران نباید بخواهد.»

برترى بر عابد، نتیجه خدمت عقیدتى

عمل خدمت‏رسانى ارزشى عمومى دارد؛ اما برخى از خدمات، و از جمله خدمت فرهنگى و نجات دادن كسانى كه در معرض گمراهى و انحراف فكرى قرار دارند، ارزش افزون‏ترى دارد. امام جواد علیه‏السلام ارزش شگفت‏آورى را براى خدمت به ایتام آل محمد یادآور مى‏شود و مى‏فرماید:

«اِنَّ مَنْ تَكَفَّلَ بِأَیْتامِ آلِ مُحَمَّدٍ الْمُنْقَطِعینَ عَنْ اِمامِهِمْ، الَمُتَحَیِّرینَ فى جَهْلِهِمْ، اَلأَْسْراءِ فى اَیْدى شَیاطینِهِمْ وَ فى اَیْدِى النَّواصِبِ مِنْ اَعْدائِنا فَاسْتَنْقَذَهُمْ مِنْهُمْ وَأَخْرَجَهُمْ مِنْ حَیْرَتِهِمْ وَ قَهْرِ الشَّیاطینَ بِرَدِّ وَساوِسِهِمْ وَ قَهْرِ النّاصِبینَ بِحُجَجِ رَبِّهِمْ وَ دَلیلِ اَئِمَّتِهِمْ، لَیُفَضَّلُونَ عِنْدَ الله‏ِ تَعالى عَلَى الْعابِدِ بِاَفْضَلِ الْمَواقِعِ بِاَكْثَرَ مِنْ فَضْلِ السَّماءِ عَلَى الاَْرْضِ وَالْعَرْشِ وَالْكُرْسِىِّ وَالْحُجُبِ [عَلَى السَّماءِ] وَ فَضْلُهُمْ عَلى هذا الْعابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ عَلى اَخْفى كَوْكَبٍ فِى السَّماءِ(18)؛ همانا كسانى كه یتیمان آل محمد را سرپرستى كنند كه از امامشان جدا شده‏اند، و در جهل خود سرگردان‏اند و در دست شیاطین‏شان و ناصبی‌هایى كه دشمن ما هستند، اسیرند، پس از دست آنان نجاتشان دهند و از سرگردانى و قهر شیطان‌ها با بازگرداندن وسوسه‏هایشان و از قهر ناصبی‌ها با آوردن حجت‌هاى خدایشان و دلیل‌هاى ائمه خویش خارج سازند، نزد خداوند بر عابد به بهترین موقع‌ها برترى داده مى‏شوند؛ بیشتر از برترى آسمان بر زمین و عرش و كرسى و حجاب‌ها [بر آسمان] و برترى آنها بر این عابد، مانند برترى ماه شب چهارده بر كوچكترین ستاره در آسمان است.»

پی‌نوشت‌ها:

1. الذاریات/56.

2. بحارالانوار، ج71، ص315. (قال رسول الله‏ صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله).

3. شعرا/215؛ امام على علیه‏السلام هم مى‏فرمود: «وَاخْفِضْ لِلرَّعِیَّةِ جَناحَكَ وَابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَأَلِنْ جانِبَكَ وَآسِ بَیْنَهُمْ...» (نهج البلاغه، نامه 46).

4. بحارالانوار، ج72، ص176.

5. كافى، ج2، ص199.

6. قال على علیه‏السلام: «لا یَسْتَقیمُ قَضاءُ الْحَوائِجِ اِلاّ بِثَلاثٍ بِاسْتِصْغارِها لِتَعْظُمَ وَ بِاسْتِكْتامِها لِتَظْهَرَ وَب ِتَعْجیلِها لِتَهْنُؤَ.» (نهج البلاغه، فیض، ص1131).

7. كافى، ج2، ص296/  بحارالانوار، ج67، ص233.

8. همان.

9. بقره/264.

10. تفسیر منسوب به امام حسن عسكرى علیه‏السلام ، ص314/ بحارالانوار، ج68، ص159.

11. كشف الغمه، ج2، ص368/ حلیة الابرار، ج2، ص 408، (در روایت آمده است: یا غلام اعطه مائة دینار. اما بعضى به اشتباه 200 دینار نوشته‏اند.)

12. كشف الغمه، ج2، ص364/ فصول المهمه، ص261/ بحارالانوار، ج78، ص79.

13. فصول المهمه، ص261/ بحارالانوار، ج78، ص79 و روایتى مانند آن را در نهج البلاغه، حكمت 373 مشاهده نمایید.

14. امالى صدوق، ص352/ بحارالانوار، ج3، ص292/ مباحثى پیرامون این روایت در بحارالانوار نقل شده است.

15. بحارالانوار، ج73، ص312.

16. كشف الغمه، ج2، ص349/ بحارالانوار، ج75، ص81.

17. بحارالانوار، ج 75، ص 79.

18. تفسیر منسوب به امام حسن عسكرى علیه‏السلام ، ص344/ الاحتجاج، ج1، ص17.

منبع:

مجله ‏مبلغان، ش 61 ، محمد عابدى .