تبیان، دستیار زندگی
چگونگی استقرار انسان و بررسی ادوار مختلف فرهنگی و اجتماعی از پیش از تاریخ تا دوره ی تاریخی در فلات ایران اهمیت ویژه ای دارد.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

ادوار پیش از تاریخ در ایران


چگونگی استقرار انسان و بررسی ادوار مختلف فرهنگی و اجتماعی از پیش از تاریخ تا دوره ی تاریخی در فلات ایران اهمیت ویژه ای دارد.


ادوار پیش از تاریخ در ایران

آثار به دست آمده از غارها و تپه های مورد کاوش قرار گرفته ، طی سه دوره  سنگ، برنز و آهن را می توان بررسی کرد که در این مقاله و مقالات آینده به آن خواهیم پرداخت.

دوره ی سنگ یا عصر حجر که قدیمی ترین ادوار پیش از تاریخ است خود به چند دوره تقسیم می شود:

1- دوران پارینه سنگی یا پالئولیتیک1: که از حدود 10هزار تا 8هزار سال قبل میلاد را شامل می شود.

2- دوران عصر حجر میانه یا میان سنگی یا دوران مزولتیک2: که زمانی بین 8هزار تا 5هزار سال قبل میلاد است.

3- دوران نئولیتیک3 یا عصر حجر جدید یا نوسنگی: که از 5هزار تا 4200 سال قبل از میلاد مسیح است.

در این دوران انسان برای رفع نیاز غذایی خود اقدام به جمع آوری غذا می نمود ، در تمام این دوران، تکنولوژی افزاری انسان محدود به دست افزارهای سنگی ساده ای که کارایی و تنوع محدودی داشتند. این دست افزارها عموما از سنگ های لاشه یا قلوه سنگ های کف رودخانه تهیه می شدند و با کمک آن ها به جمع آوری غذا از ره های مختلف شکار و صید ، اقدام می کردند. در این دوره انسان در یک محدوده دائما در حال تردد بود و به همین دلیل از غارها و یا پناهگاه های طبیعی به عنوان سرپناه و محلی برای گذران شب استفاده می کرد و شخصا در ایجاد سر پناه های مورد نیاز کوشش نمی کرد.

در ایران به علت محدودیت بررسی ها و پژوهش های انجام شده آثار و مدارک زیادی از این دوره در دست نیست. از آثار متعلق به قدیمی ترین مرحله این دوره که از نقطه نظر تکنولوژی ابزاری که آن را دوره "زیرین پارینه سنگی قدیم" 4 می نامند، اطلاعات بسیار محدود موجود است.

پارینه سنگی قدیم خود به دو مرحله زیرین و بالایی تقسیم می شود و علاوه بر آن عنوان دیگری نیز برای مراحل قدیم انتخاب شده که معمولا آثار آن دوره از ایران را با آن عنوان نیز می نامند. این عنوان " آشولین"7 است که گاهی آثار دوره ی پارینه سنگی قدیم را آثار دوره ی آشولین می نامند.

در تابستان سال 1354 هجری شمسی خانم دکتر "هند صادق کوروس" ، در آذربایجان شرقی ، بررسی را انجام داد که منجر به دست یابی به چند نمونه دست افزار سنگی که با عنوان تبردستی5 شهرت دارند شد. به عقیده خانم دکتر کوروس، این آثار شواهدی بر حضور انسان در دوره زیرین پارینه سنگی قدیم در این منطقه از ایران است.6

همانگونه که اشاره شد دوران پارینه سنگی از نظر تکنولوژی افزاری به سه دوره ی قدیم و میانه و جدید تقسیم می شود.

پارینه سنگی قدیم خود به دو مرحله زیرین و بالایی تقسیم می شود و علاوه بر آن عنوان دیگری نیز برای مراحل قدیم انتخاب شده که معمولا آثار آن دوره از ایران را با آن عنوان نیز می نامند. این عنوان " آشولین"7 است که گاهی آثار دوره ی پارینه سنگی قدیم را آثار دوره ی آشولین می نامند.

آثار دوره ی پارینه سنگی میانه را با عنوان " موسترین"8 و آثار دوره پارینه سنگی جدید را به عنوان " برادوستین"9 مورد مطالعه قرار می دهند. دوران میانه سنگی نیز مانند دوره پارینه سنگی خود به دو دوره زیرین و بالایی تقسیم می شود و در مورد موسترین باید این نکته تذکر داده شود که فقط مرحله زیرین پارینه سنگی جدید و نه تمام دوره را " موسترین" می نامند.10

پس با توجه به مطالب توضیح داده شده در بالا، در تقسیم بندی دوران پارینه سنگی در ایران با چنین نموداری مواجه خواهیم بود:

ادوار پیش از تاریخ در ایران

ادوار پیش از تاریخ در ایران

دوره میان سنگی یا مزولیتیک را برخی مرحله آغازین دوره نوسنگی به شمار می آورند که در خاور نزدیک گاهی با عنوان "زارزیان"11 نامیده می شود. از مشخصات ابزارهای سنگی این دوره تیغه های سنگی دندانه دار و میکرولیت به اشکال مختلف چون مثلثی، هلالی و ذوزنقه می باشد. غار بیسوت، هوتو، کمربند و علی تپه در شمال ایران از مجموعه های مربوط به این دوره است.

در دوران نوسنگی تحولات مهمی در جامعه بشری رخ داد. با توجه به آنکه مهم ترین تحولات در ایران نیز در این دوره و با شروع انقلاب نوسنگی رخ نمود در مقاله ای جداگانه به شرح و بررسی آن خواهیم پرداخت.

به عقیده ی پرفسور گوردون چایلد، بر اساس پیشرفت و تنوعی که در ابزارهای دوران نوسنگی پدید آمد و وی به عنوان انقلابی در فرهنگ انسانی معرفی می نماید ، " انقلاب نوسنگی" در این دوران حادث می شود. این همان دوره ایی است که انسان طی آن یک جا نشینی را بر تردد و حرکت دائم از نقطه ای به نقطه ی دیگر برگزید. با استقرار در دشت و نیاز به سیلو و سرپناه، چینه سازی و حصارکشی از سنگ و گل آغاز می شود و روند زندگی و تولید مواد غذایی کشاورزی به اضافه ی شکار، تمدن دیگری را دنبال دارد که به نام دوران " کالکولتیک" colecoltico یا دوره ی استقرار در دشت نامیده می شود.

پی نوشت:

1- Paleolithic

2- Mesolithic

3- Newlithic

4- Lower Early Paleolithic

5- Handax

6- صادق ملک شهمیرزادی، مجموعه دروس باستانشناسی و هنر پیش از تاریخ ایران بین النهرین و مصر، انتشارات جهاد دانشگاهی، واحد هنر، 1373،ص85.

7- Acheulean

8- Mousterian

9-Bradustian

10- همان کتاب.

11- Zarzian

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

دیوارنگاری در ایران/ سید عبدالمجید شریف زاده/ موسسه صندوق تعاون

مجموعه دروس باستانشناسی و هنر پیش از تاریخ ایران بین النهرین و مصر/ صادق ملک شهمیرزادی/ انتشارات جهاد دانشگاهی، واحد هنر