کتیبه های ایرانی - اسلامی در ازبکستان

کتیبه ها را می توان سندی برای زبان رایج و الفبای کاربردی در جغرافیای حامل دانست که مذهب و مفاهیم بلند فرهنگی جامعه خود را در زمان ، ارائه می نمایند و برخی ، ثبت مکتوب واقعه ای در زمانی خاص را بعهده دارند.

کتیبه اثری هنری در بستر فرهنگ است و تابع مرزبندی های امروزی که زاییده اتفاقات گوناگون و عمدتا سیاسی سده های اخیر می باشد، نیست .

بررسی کتیبه ها ، گاهی ما را تا کشورهای دوردست می برد. کشورهایی که در حال حاضر حتی مرز مشترکی با هم ندارند اما ریشه های مشترک ، همچنان آنان را با یک فرهنگ معرفی می نماید . برای مثال در بررسی و تحقیق پیرامون کتیبه های ایرانی اسلامی می بایست تا آمودریا و سیحون سفر کرد و آثار موجود در آسیای میانه را به نظاره نشست . در این سفر ، ایران بزرگ سده های دور پیش روست ، چرا که شاهکارهایی مانند«مجموعه شاه زنده» ،« ریگستان» و« گور امیر» در سمرقند و یا« منار کلان» و« مدرسه میرعرب» در بخارا، زاییـده فرهنگ ایرانی اسلامی اند هر چند در ایران امروز نباشند همان گونه که رودکی و مولانا بزرگانی هستند با هویت ایرانی هر چند متولد سمرقند و بلخ باشند که امروز دیگر جزو خاک ایران محسوب نمی شوند .

کتیبه ها را می شود از زوایای گوناگون و در محدوده های مختلف مورد بررسی قرار داد . در بررسی کتیبه ها گاهی میدان تحقیق می تواند به یک مکان مشخص خلاصه شود و یک نوع خط . مثلا کتیبه های نستعلیق مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) .گاهی نیز وسعت این میدان یک شهر یا یک کشور و یا یک منطقه می باشد. نوشته حاضر بخش بسیار کوتاهی است از بررسی کتیبه های ابنیه دوران اسلامی در آسیای میانه با تأکید بر کتیبه های کشور ازبکستان؛ نــمونـه های ارائه شده گستردگی موضوع را نشان می دهد و شــما را با برخی از انواع کتیبـه آشنـا می نماید.

ازبکستان

ازبکستان کشوری است که در بیست سال گذشته با تلاشی قابل تحسین به مرمت و بازسازی میراث فرهنگی اش همت گماشته است ؛ میراثی که از حاکمیت کمونیست لطمات فراوان دیده وبخش هایی از آن تا آستانه تخریب کامل پیش رفته است .

کشور ازبکستان از مهمترین کشورهای آسیای میانه است که با شهرهایی مانند سمرقند، بخارا و خیوه (خوارزم ) از اهمیت فرهنگی خاصی برخوردار است . این کشور با وجود ابنیه متعدد تاریخی و اسلامی همچون مجموعه «خست امام» (تاشکند)- ریگستان ، گور امیر ، مسجد و مدرسه بی بی خانم و ...(سمرقند) – آغسرای و دارالسیاده (شهر سبز) منارکلان ، مدرسه میرعرب ، مسجد بالا حوض و ... (بخارا ) و شهر خیوه که با همان شمایل چند صد سال پیش باقی مانده است، جاذبه های توریستی فراوانی دارد .

نژاد مردم ازبکستان عمدتا اُزبک ، تاجیک و روس می باشد که 85 درصد آنها مسلمانند. زبان رسمی این کشور ازبکی است که نوعی از گویش های ترکی به حساب می آید و کلمات و اصطلاحات فارسی بسیاری در آن وجود دارد. اُزبکها تا پیش از استقلال (1991 م) از الفبای فارسی برای خواندن و نوشتن استفاده می کردند ( البته سالهای حاکمیت شوروی سابق را باید مستثنا کرد ، چرا که زبان رسمی والفبایی تمامی جمهوری های استقلال یافته روسی بوده است و بعد از استقلال نیز با حروف لاتین می نویسند ).

پیشینه فرهنگی ازبکستان بویژه سمرقند و بخارا که زمانی مرکز حکومت و از مراکز علمی جهان اسلام بوده اند آثار برجسته زیادی را پدید آورده است که بخشی از این آثار ، شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی هستند با کتیبه هایی در اوج زیبایی از خطوط مختلف .

کتیبه های ازبکستان

کتیبه های ازبکستان را می توان به شکل های گوناگون دسته بندی کرد و در این دسته بندی ها ، قدمت تاریخی، محتوا ، زبان ، نوع خط و عیار آن و نوع ارائه را مورد توجه قرار داد و تحقیق را بر مبنای آن بانجام رساند. که در اینجا برای پرهیز از اطاله سخن شرح مختصری از این دسته بندی بیان می شود:

1-قدمت تاریخی: در این روش کتیبه ها از نظر سال نگارش ارزش گذاری و با توجه به قدمت بررسی می شوند. این ویژگی نشان می دهد که وضعیت کتیبه نگاری در هر دوره چگونه بوده است .

از قدیمی ترین کتیبه های موجود ،کتیبه های آغسرای در شهر سبز (1) مجموعه شاه زنده(2) و گور امیر در سمرقند (3) را میتوان نام برد و یا به کتیبه های کوفی ساختمانی در مجاورت چشمه ایوب بخارا (4) که از جمله جدیدترین کتیبه ها در ازبکستان است اشاره نمود .

2-محتوا: به لحاظ محتوایی کتیبه ها را می توان به 5 دسته تقسیم بندی کرد :

2-1- کتیبه های قرآنی (5)

2-2- کتیبه های با مضمون احادیث و روایات (6)

2-3- کتیبه هایی از اشعار و مفاهیم ادبی (7)

2-4- کتیبه های تک کلمه ای از اسم ها یا مفاهیم ارزشی (8 و9)

2-5- کتیبه های تاریخی (10)

3-زبان: کتیبه ها در ازبکستان به سه زبان یافت می شوند :

3-1- کتیبه های عربی (11)

3-2- کتیبه های فارسی(12)

3-3- کتیبه های اُزبکی (13)

4-خط: شاید اصلی ترین و مهم ترین موضوع بررسی کتیبه ها از منظر هنری ، پژوهش درباره خط آنها باشد که از دو منظر قابل توجه است:

4-1- انواع خط شامل:

4-1-1- کتیبه های خط ثلث (14)

4-1-2-کتیبه های خط نستعلیق(15)

4-1-3- کتیبه های خط نسخ (16)

4-1-4- کتیبه های خط ریحان (17)

4-1-5-کتیبه های خط کوفی(که خود شامل چند نوع کوفی ، مانند کوفی ساده ،کوفی تزئینی ، کوفی بنایی و ...) (18و19)

4-1-6- کتیبه های خط بنایی (20)

4-1-7- کتیبه های خطوط تزئینی(21)

4-2- عیار خط : برخی کتیبه ها از خطوط درجه یک بهره مندند و برخی با خطوط درجه دو و حتی درجه سه نوشته شده اند مثلا برخی کتیبه های شاه زنده در سمرقند به لحاظ هنری کتیبه هایی درجه یک محسوب می شوند (29)

هم چنین برخی کتیبه های سنگی (سنگ قبرها ) موجود در آرامگاه خواجه احرار ولی (30) .

5-نوع ارائه: کتیبه ها پس از نگارش توسط استادان بر روی مواد مختلف اجرا گردیده و به اشـکال متنوعی ارائه می گردند ، اشکالی مانند :

5-1- کتیبه های کاشی (22)

5-2- کتیبه های کاشی معرق (23)

5-3- کتیبه های برجسته لعابدارکه به آنها سلطان سنجری می گویند (24)

5-4- کتیبه های برجسته سفالی بدون لعاب که به آنها خشتی می گویند (25)

5-5- کتیبه های برجسته گچی(26)

5-6- کتیبه های سنگتراش یا حجاری شده (27)

5-7- کتیبه های چوبی(28)