ابزار قالی بافی

چاقوی بافت

این وسیله در واقع همان كاردهای معمولی است كه در قالیبافی هنگام گره زدن ، برای بریدن نخ پرز استفاده می شود. اما از نظر ظاهر تفاوت اندكی با كاردهای خانگی دارد. چاقوی بافندگی در 3 یا حداكثر 4 نوع وجود دارد.

الف - كاردک:

این وسیله اغلب در مناطقی كه از گره های فارسی استفاده می شود، وجود دارد.دسته كاردک از نوع چوبی است و تیغه آن از آلیاژهای مقاوم ساخته می شود. نوك كاردک ، زائده كوچك وتیزی قرار گرفته است كه از آن برای بیرون آوردن گره هایی كه معیوب و یا اشتباه هستند، استفاده می شود.

ب - پاكی:

این وسیله دارای شباهت نسبی با كاردك است و عمدتاً در مناطقی كه گره فارسی به كار می برند، مورد استفاده قرار می گیرد. تیغه پاكی كمی پهن تر از كاردك است و فاقد زایده نوك تیز. درساخت آن گاهی دسته را با استفاده از چوب می سازند و به تیغه متصّل می نمایند. گاهی نیز هر دوبصورت فلزی است و بصورت یكدست از یك قطعه فلز ساخته می شود. در مناطق شرق و شمال شرق ایران تیغه آن كمی انحناء نیز دارد و ممكن است نوك تیغه همچون چاقوهای خانگی كاملاً نوك تیز باشد.

پ - قلاب:

قلاب شكل دیگر از انواع چاقوهای بافندگی است با این تفاوت كه همانگونه از نام آن پیدا است ، دارای زایده ای قلاب مانند در نوك تیغه می باشد. قلاب فقط در مناطقی كه از گره تركی استفاده می نمایند كابرد دارد. دسته و تیغه قلاب از یك آلیاژ مقاوم ساخته می شود و هر دو بصورت پیوسته و متصل هستند. در ساخت قلاب هیچ گاه از دسته چوبی استفاده نمی گردد.

ت - چاقوهای خانگی:

برخی از بافندگان در سالهای اخیر ترجیح می دهند كه از چاقوهای معمولی خانگی برای گره زدن استفاده نمایند. تعداد این قبیل بافندگان زیاد نیست و فقط در برخی مناطق این عمل صورت می گیرد. هر چند كه نتیجه كار هیچ تفاوتی نخواهد داشت.

دفّه (دفتین ، كركیت ، كلوزار، دستوک )

همه این اسامی به وسیله ای خاص اطلاق می گردد كه وظیفة آن كوبیدن گره های فرش و همچنین پودهای آن می باشد. دفّه از نظر فرم و ظاهر درانواع مختلف ساخته می شود، اما كارآیی همگی یكسان است و تفاوتهای موجود به نحوی مرتبط باسنت های بافندگی نزد اقوام مختلف می باشد. قسمت اصلی دفتین تیغه های آن است كه مركب ازتعدادی تیغة فلزی می باشد. قسمت جلوی تیغه ها كمی باریكتر و تیزتر است تا به راحتی در داخل تارهای فرش فرو رود. دستة آن نیز ممكن است چوبی یا فلزی باشد كه به طرق مختلف مانند كاملاًعمود، مورب و یا كاملاً صاف به تیغه ها وصل می شود.

در میان دفتین های قدیمی نمونه هایی نیز دیده شده كه تمام آن از جنس چوب بوده است . البته دفتین های چوبی عموماً برای بافت سایر دستبافتها نظر گلیم كاربرد داشته است كه البته ساخت آنهاتقریباً به فراموشی سپرده شده است . در میان دفتین های متداول در قالیبافی امروز ایران ، گروهی كه درتبریز استفاده می شوند و به دفتین تبریزی شهرت دارند از نظر حجم و وزن سبك ترین و كوچكترین دفتین های ایران هستند و دفتین های مورد استفاده در اصفهان حجیم ترین و سنگین ترین دفتین های مورداستفاده در ایران می باشند.

قیچی

قیچی قالیبافی برای بریدن سرپرزهای اضافی حاصل از گره زدن می باشد. صرفنظر ازظاهر و اندازه ، كارآیی تمامی قیچی های بافندگی یكسان است . مهمترین تفاوت قیچی های بافندگی باقیچی های خانگی آن است كه به جهت نحوة بریدن سرپرزهای فرش ، ساخت قیچی های بافندگی اغلب به نوعی است كه دسته ها و تیغه ها در دو سطح متفاوت قرار دارند تا عمل قیچی زدن به راحتی میّسرگردد. هر چند كه در برخی مناطق بافندگان از قیچی هایی استفاده می نمایند كه ویژگی فوق الذكر را نداردو حتی برخی از بافندگان ترجیح می دهند از قیچی های معمولی خانگی استفاده نمایند. در میان انواع قیچی های متداول در ایران گروهی به نام قیچی اصفهانی شهرت یافته اند. این نمونه از نظر ساخت تیغه ،اندكی متفاوت است . به این ترتیب كه هم تیغة بالا و هم تیغة پایین دارای لبة مضاعف می باشند. این لبه بصورت قائم بر تیغة اصلی عمود گردیده و وظیفة آن كنترل ارتفاع پرز فرش هنگام قیچی نمودن است . به عبارت دیگر در این حالت سطح فرش بصورت یكدست تر و منظم قیچی می شود. بدیهی است چنانچه فرش درشت بافت تر باشد ارتفاع لبة مورد نظر بیشتر می گردد تا ارتفاع پرز بلند گردد و بالعكس . لازم به ذكر است كه در طی 50 سال گذشته برخی از بافندگان مناطق همچون استان كرمان و شمال خراسان ازقیچی نمودن فرش در هنگام بافت خودداری می نمایند. فرشهای این مناطق پس از اتمام بافت آن ، دركارخانجات ویژه ای كه كار آنها قیچی نمودن فرش است توسط قیچی های بزرگ برقی پرداخت شده وگره های فرش كوتاه و یكدست می گردند. البته از نظر دقت و ظرافت ، تمامی بافندگانی هم كه فرش خودرا هنگام بافت قیچی می نمایند، پس از اتمام فرش ، آن را به كارخانة های مذكور می سپارند تا یكبار نیزتوسط قیچی های برقی صاف و پرداخت نهایی گردند زیرا این نوع از قیچی ها از توانایی بالایی برای پرداخت صاف و یكدست فرش برخوردار هستند.

سیخ پودكشی

همان گونه كه از نام آن پیداست ، این وسیله برای كشیدن پودهای فرش اعم از پود رو، و پود زیر مورد استفاده قرار می گیرد. جنس آن از آلیاژهای نرم و انعطاف پذیر انتخاب می شودتا به راحتی از لابه لای تارهای فرش عبور كند. طول آن حدود 50 الی 70 سانتیمتر است . نوك این وسیله بصورت قلاب است تا نخ پود را به دور آن چرخانده و سپس از لابه لای تارهای فرش عبور دهند.همچنین برخی از آنها دارای سوراخی در انتها می باشند كه می توان پود را از داخل آن نیز عبور داده و ازلا به لای تارهای فرش بكشند. البته سیخ پودكشی در همة مناطق مورد استفاده قرار نمی گیرد و برخی ازبافندگان با دست نخ پود را از میان تارهای فرش عبور می دهند.

سُك (سِنگ سِنج )

وسیله ای است كاملاً قدیمی است .از این وسیله برای كوبیدن پود و همچنین در برخی مناطق برای كشیدن پود (مشابه سیخ پودكشی )استفاده می کنند.

سوزنی (پهنازن ، چوب پهنا)

وسیله ای است مشابه چنگك . از این وسیله برای جلوگیری از كج شدن فرش در هنگام بافت استفاده می شود. به این صورت كه دو عدد "سوزنی " را در دو طرف یك چوب قرار می دهند. چوب مذكور با احتساب "سوزنی " هایی كه در طرفین آن قرار گرفته اند، دقیقاً به اندازة عرض یا پهنای فرش می باشند و به همین دلیل به آن "پهنازن " نیز گفته می شود. نحوة استفاده ازاین وسیله به این شرح است كه همزمان با بافته شدن فرش و بالا آمدن رجهای آن ، "سوزنی " را از پشت فرش و با فاصلة تقریبی 20 الی 30 سانتیمتر به آن نصب می كنند. به این ترتیب كه نوكهای تیز سوزنی ازپشت فرش به داخل شیرازه ها فرو رفته و در جای خود محكم می شوند. البته در این حالت هیچ گونه آسیبی به شیرازه های فرش وارد نمی شود. جهت اطمینان از استقرار محكم آن در پشت فرش ، با استفاده از سوزنهای بزرگ و نخ ، بصورت بخیه قسمت چوبی این وسیله را به فرش می دوزند. به این ترتیب "سوزنی " فرش را كاملاً احاطه كرده و از بیرون آمدن یا فرورفتگی كه متاثر از پودكشی است كناره های فرش كاملاً جلوگیری می نمایند.

احتمال دارد در برخی از مناطق قالیبافی ایران از ابزارهای دیگری نیز استفاده شود كه كاربردمحدودتری دارند. بعنوان مثال بافندگان بختیار، بلوچ ، قشقایی و افشارهای كرمان كه دارای دارهای قالیبافی زمینی (افقی هستند) براساس یك عادت و شاید سنت قدیمی از شاخ بز برای بالا و پایی آوردن چوبی كه در لا به لای تارهای فرش مستقر است ، استفاده می نمایند اما بافندگان سایر مناطق بدون هیچ وسیله ای و فقط با دست ، چوب مذكور را جا به جا می كنند.

شانه

وسیله ای است جهت پیش كشی یا جلوكشی گره ها. به عبارت دیگر پس از بافتن هر رج از فرش، و قبل از كوبیدن دفتین، با كشیدن شانه كه دارای دندانه های تیز است ، گره ها را به سمت جلو می كشند تا پشت فرش صاف و یكدست گردد.

برپاكن (دیلم)

وسیله ای است كه از نظر ظاهری شبیه به پاكن است. با این تفاوت كه لبه های آن تیز نیست و كمی هم بلندتر از پاكن است. برپاكن همچون شانه جهت پیش كشی و حتی كوبیدن گره ها به كار می رود. به این ترتیب كه لبه آن را بر روی رجهای بافته شده می كوبند منتهی این عمل با حالتی انجام می شود كه ضمن كوبیده شدن گره ها، آنها را به سمت جلو كشیده و پشت فرش صافتر و یكدست می شود.

منابع: 1- سایت نواندیشان و 2- شرکت سهامی فرش ایران و 3- صادرات فرش ایران