آئین ازدواج در وحی قرآنی
چکیده
امر مقدس ازدواج یکی از سنت های پسندیده ای است که، در جای جای قرآن کریم و احادیث واصله از رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (علیهم السلام) بر آن سفارش و تأکید گردیده است. ولی متأسفانه در سال های اخیر به دلائل مختلف فرهنگی و اقتصادی بعضاً جوانانی دیده می شوند، که از این امر مهم و حیاتی که ضامن بقاء و تعالی روح و جسم آدمی است به دلائل مختلف بعضاً واهی سرباز می زنند و خود را از برکات این سنت حسنه بی بهره و بی نصیب می گردانند. لذا شایسته است با عنایت به سیاق آیات و روایات مذکور که عمدتاً هم به صورت امری و دستوری بیان گردیده، توجه شایانی به امر مقدس ازدواج گردیده است و در راستای ترویج و اشاعه ازدواج اسلامی به ویژه به صورت آسان فارغ از تشریفات و آداب و رسوم خرافی و دست و پاگیر اهتمام بیشتری از سوی اهالی محترم فرهنگی به خصوص پژوهشگران و محققان علوم دینی مبذول گردد.
شرح واژه
زوجیت، ازدواج، آرامش و مودّت.
احمد بن فارس از دانشمندان لغت است می گوید کلمه ی «زوج» دلالت می کند بر تقارن چیزی با چیزی «زوج أصلٌ یَدُلُّ علی مقارَئِه شیئی لِشیئی» البته این تقارن و جفت بودن گاهی بین دو چیز است که مثل یکدیگرند و گاهی بین دو شیئی است که با هم تضاد یا تناقض دارند. (احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة ج 3 صفحه 35).
چنانچه لغت شناس معروف، احمد بن فیومی می نویسد:
الزوج – الشَکل یکونُ لَهُ نظیرٌ کالأصناف و الألوان، أویکونُ له نقیضٌ کالرَّ طبِ و الیا بِس و الذَّکَرِ و الاَنثی و الَّیل و النّهار و الحُلُّوِ و المُرّ؛
زوج عبارت است از هر شکلی که دارای نظیر است مانند صنف ها و رنگ ها، یا دارای نقیض است همچون تر و خشک، نر و ماده، شب و روز، شیرین و تلخ.
(احمد بن فیومی، مصابیح المنیر، جزء اول صفحه 352)
ترکیب خاص عناصر را با یکدیگر که محصل مزاج و سبب تکوین موالید است ازدواج عناصر نامیده اند.
(فرهنگ معین، ج 1 صفحه 217)
زوجیت عامل هماهنگی در هستی
«أوَلَم یَرَو اِلَی الاَرض کم أنبَتنا فیها مِن کُلَّ زَوجٌ کَریم» (شعرا، آیه 7)
ترجمه: آیا آنها به زمین نگاه نکردند که چه اندازه در آن از گیاهان جفت (نر و ماده) و پرفایده آفریده ایم.
به طور کلی نه تنها در جهان انسانها، بلکه در میان همه موجودات، حتی جمادات، یک نوع ازدواج وجود دارد و به عنوان یکی از نشانه های الهی و وسیله تکامل در سراسر هستی خودنمایی می کند. لینه دانشمند و گیاه شناس معروف سوئدی در اواسط قرن 18 میلادی موفق به کشف این شده که مسأله زوجیت در دنیای گیاهان تقریباً یک قانون عمومی است و گیاهان نیز مانند حیوانات از طریق آمیزش نطفه نر و ماده، بار ور می شوند و سپس میوه می دهند؛ ولی قرآن مجید قرن ها قبل از این دانشمند، کراراً در آیات مختلف به زوجیت در جهان گیاهان اشاره کرده است.
بلکه قرآن زوجیت را شامل همه موجودات می داند. آن جا که می فرماید:
«و من کُّلِّ شیئیٍ خَلَقنا زوجیَینِ لعلّکم تَذَکَّرون»؛ (ذاریات، آیه 39)
ترجمه: از هر چیز دو زوج آفریدیم، شاید متذکر شوید.
امروز از نظر علمی مسلم است که اتم ها از اجزای مختلفی تشکیل یافته اند، از جمله این دو جزء است که یکی دارای بار الکتریسیته منفی است که الکترون نام دارد و دیگری دارای بار الکتریسیته مثبت است که به آن پروتون می گویند، باید توجه داشت که همه موجودات جهان از اتم تشکیل شده اند.
(اشتهاردی، 1378، صفحه 8 و 9)
ازدواج آیت الهی
و مِن آیاته أن خَلَقَ مِن أنفُسِکُم أزواجاً لِتَسکُنُوا الُیها وَ جَعَلَ بَینکُم مَوَدُّة و رَحمه؛ (روم، آیه 21)
و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آن ها آرامش یابید. و در میان شما مودّت و رحمت قرار داد.
از آیاتی که با قاطعیت یکی سرشتی زن و مرد را خاطرنشان ساخته این آیه مورد بحث است که خلقت زن را از جنس مرد دانسته و با تعبیر «من انفسکم» هر دو را دارای یک سرشت معرفی کرده است، اسلام با این طرز تفکر بینش ویژه ای به پیروان خود بخشید و مسلمین را به حقوق زنان و مردان و یک سرشتی آن ها را معتقد ساخت در جهان بینی قرآن زن تحقیر نشده و جنس پست تر معرفی نگردیده که با تعبیر «من انفسکم» موجودی در ردیف مرد و هم جنس او شناخته شده است.
(حجازی، 1370، صفحه 143)
صرف نظر از سایر دلایل الهیون بر اثبات وجود پروردگار و غیر از بقیه آیاتی که در ردیف این آیه برای بیان نشانه های ذات اقدس الهی آمده است در همین سوره یا سوره های قرآن با جمله ی «من آیاتِهِ» نشانه هایی از ذات نامحدود او را آشکار ساخته است. تنها همین آیه مورد بحث می تواند پایگاه فکری الهیون واقع شود و همچنان که خود خداوند به آن اشاره فرموده، به خوبی می تواند مورد استدلالات علمی و عقلی برای رد بافته های ناروا و سخنان بی اساس مادی گرایان باشد. (همان منبع، 15)
و أنحِکُوا الأیامی مِنکُم وَ الصّالحینَ مِن عِبادِکُم وَ اِمائکُم إن یَکونُوا فُقَرَاءِ یُغنِهِمُ اللهُ مِن فضلِهِ وَ اللهُ واسُعٌ عَلیمٌ.
و مردان و زنان بی همسر را همسر دهید، و همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تهیدست باشند خداوند آن ها را از فضل خود بی نیاز می سازد خداوند واسع و علیم است.
اهمیت این مسأله به آن پایه است که در حدیثی از امیر مۆمنان علی (ع) می خوانیم «بهترین شفاعت آن است که در میان دو نفر برای امر ازدواج میانجیگری کنی تا این امر به سامان برسد. (مکارم شیرازی، 1382، جلد 4، صفحه 293)
در این آیه همه مردم مورد خطاب خدا قرار گرفته اند تا با تعاون، وساطت و کمک های مالی و فراهم نمودن اسباب کاری بی همسران را دارای همسر کنند و در امر مقدس و پراهمیت ازدواج که یک امر ضروری برای حفظ عفت جامعه است بی تفاوت نباشند. (اشتهاردی، 1378، صفحه 3)
کسی که برای تحقق ازدواج بین مۆمنین و مۆمنات اقدام کند، خداوند علاوه بر پاداش های بسیار عظیم تا آن جا به او لطف می کند که:
هر گامی که انسان در این راه بردارد و هر کلمه ای که در این باره بگوید ثواب یک سال عبادت را که شب ها آن با قیام و عبادت به سرآید و روزهای آن روزه بگیرد در نامه عمل او می نویسند. (حرّ عاملی، جلد 14، صفحه 27)
واژگان آیه
«لِتَسکُنُوا»:
«السکون ثبوت الشیئی بعدَ تحَرُّکٍ» سکون عبارت است از ثابت شدن شیئی بعد از حرکت.
بنابراین آرامش و استقرار را که ضد حرکت و خلاف اضطراب است سکون نامند.
(راغب اصفهانی، صفحه 236)
مَوَدَّة
معنای کلمه مَوَدَّة:
ودّ: کلمه تدل علی محبَّةً، وَدِدتُهُ
و در ریشه مودت می باشد کلمه ای است که به محبت دلالت می کند یعنی فردی را دوست دارم. (احمد بن فارس، صفحه 75)
این آیه بیانگر آن است که هدف از ازدواج سکون آرامش همسران است این مطلب در آیه 189 سوره اعراف نیز آمده است بنابراین ازدواج یکی از مواهب بزرگ الهی بر بشر است چرا که مایه آرامش همسران می گردد هم آرامش روحی، هم آرامش جسمی، هم فردی و هم اجتماعی. از نظر جسمی بیماری ها و پریشانی هایی که به خاطر ترک ازدواج برای جسم بشر پیش می آید قابل انکار نیست و از نظر روحی عدم تعادل روحی و ناآرامیهای روانی که دامنگیر افراد مجرد می شود چشمگیر است از نظر اجتماعی افراد مجرد کمتر احساس مسئولیت می کنند و به همین جهت انتحار و خودکشی در میان مجردان بیشتر دیده می شود از سوی دیگر ازدواج باعث پیوند محبت آمیز و عاطفی می شود و همین محبت و رحمت رشته های افراد جامعه را به یکدیگر گره می زند و پیوند آن ها را محکمتر می کند.
(حجازی، 1370، صفحه 29)
مرحوم مقدس اردبیلی در ذیل این قسمت از آیه شریفه که می فرماید:
«إنَ یکُونوا فُقَراءَ یغنهم الله من فَضلِه»
اگر آن ها «زن و شوهر» فقیر بودند خداوند از فضل خود آن ها را بی نیاز و غنی می گرداند.
آورده است: «ظاهر آیه شریفه بر عدم اشتراط قدرت مالی و تمکن زوج دارد و این آیه شریفه دلالت برتر غیب و تشویق اولیاء و وکلاء زوجه بر تزویج مولی علیه آن ها دارد و فقر و ناداری مانعی برای ازدواج محسوب نشده است به دلیل این که خداوند بی نیاز کننده است بلکه آنچه از احادیث و روایات استفاده می شود آنست که خود امر ازدواج غنا و بی نیازی است و ترک آن به خاطر ترس از فقر به منزله در سوء ظن به خداست.
(احمد بن محمد (مقدس اردبیلی) 1387، 639)
«واللهُ واسِعٌ عَلیم»
قدرت خداوند آن چنان وسیع است که پهنه عالم هستی را فرا می گیرد و علم او چنان گسترده است که از نیات همه کس مخصوصاً آن ها که به نیت حفظ عفت و پاکدامنی اقدام می کنند آگاه است و همه را مشمول فضل و کرم خود قرار خواهد داد.
بعد از ازدواج شخصیت انسانها تبدیل به شخصیت اجتماعی می شود و خود را شدیداً مسئول حفظ همسر و آبروی خانواده و تأمین وسایل زندگی آینده فرزندان می بیند و به همین دلیل تمام هوش و ابتکار و استعداد خود را به کار می بندد و در حفظ درآمدهای خود و صرفه جویی تلاش می کند و در مدت کوتاهی می تواند بر فقر چیره شود و بدون شک امدادهای الهی و نیروهای مرموز معنوی نیز به کمک چنین افرادی می آید که برای انجام وظیفه انسانی و حفظ پاکی خود اقدام به ازدواج می کنند.
(مکارم شیرازی، 1382، ج 3، صفحه 249)
ازدواج از نظر اجتماعی
در اسلام، تأسیس و تشکیل خانواده که کوچکترین واحد جامعه است به عنوان بهترین بنیادها یاد شده و از آن با تعبیر سنت و برنامه پیامبر یاد شده است که دوری از آن به معنی پشت کردن به سنت پیامبر و در نتیجه بیرون رفتن از حد و مرزهای اسلام به شمار آمده است.
(اشتهاردی، 1378، صفحه 21)
پیامبر اکرم فرمودند: ما بَنی فی الإسلامِ بناءٌ أحَبٌّ الی الله عزوجل و أعَزَّ مِنَ التّزویج.
در اسلام، در پیشگاه خدا بنایی برپا نشده که محبوبتر و عزیزتر از بنای ازدواج باشد.
(علامه مجلسی، جلد 103، صفحه 221)
نیز فرمودند:
«النّکاحُ سُنَتی، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتی فَلَیسُ مِنّی»
ازدواج از جمله سنت های من است. پس کسی که از سنت من دوری کند از من نیست.
(حر عاملی، جلد 14، صفحه 7 و 8)
به گفته دانشمندان اخلاق، انگیزه اصلی گناهان و انحرافات اخلاقی سه قوه است:
1- قوه شهویه
2- قوه غصبیه
3- قوه وهمیّه
که این سه قوه در مرز تعدیل خود در وجود انسان برای دفع مفاسد و جلب ارزش ها لازم اند در مورد قوه شهویه یکی از اموری که عامل تعدیل صحیح آن در شهوت جنسی می شود ازدواج است که موجب کنترل این قوه شده و آن را از تجاوز و طغیان باز می دارد.
(اشتهاردی، 1378، صفحه 19)
ازدواج ضامن بقای نسل
«نِسائُکُم حَرثٌ لَکُم فَاتَوهم حَرثَکُم أنّی شئتُم و قَدَموا لِانفُسِکُم» (بقره 223)
همسران شما مرکز بذرافشانی شما هستند، شما هر زمان که بخواهید می توانید با آن ها آمیزش کنید ولی (سعی کنید با پرورش فرزندان صالح) اثر نیکی برای خود از پیش بفرستید.
قرآن با این بیان ضرورت وجود زن را در اجتماع انسانی بیان می کند که به او به عنوان وسیله اطفای شهوت ننگرید، بلکه زن یک وسیله ای برای بقاء نسل حفظ حیات نوع بشر و مرکز و مدرسه ای برای پرورش فرزندان شایسته است.
(حجازی 1370، صفحه 31)
«هُنُّ لباسٌ لُکُم و أنتُم لِباسٌ لَهٌنَّ»
آن ها لباس شما هستند و شما لباس آن ها هستید.
تعبیر به لباس در مورد زن و شوهر، از چند نظر قابل توجه است.
همانگونه که لباس انسان ها را از سرما و گرما و خطرات و نفوذ بیماری ها به بدن حفظ می کند زن و شوهر نیز همدیگر را از خطرها و آسیب ها و طغیان جنسی حفظ می کند. همان گونه که لباس عیب های بدن او را می پوشاند، زن و شوهر عیوب همدیگر را می پوشانند. همانگونه که لباس، زینت برای انسان است، زن و شوهر مایه زینت و آراستگی همدیگر هستند (همان منبع، صفحه 31)
نتیجه گیری
با کمی تأمل در متن آیات و روایات روشن می شود که تأکیدات فراوانی بر امر مهم ازدواج گردیده است که عمل به آن ها ضامن سلامتی روحی افراد جامعه می باشد و عفت جامعه در سایه سار عمل به این سنت موکّد محقق می گردد، اساساً توجه به تشکیل خانواده و امر ازدواج یکی از عوامل پویایی و نشاط در جامعه و مقدمه سعادت جامعه بشری می باشد و این امر جز با ترویج ازدواج و گرایش نسل جوان به این مهم تحقق نخواهد یافت.
به امید روزی که تمامی جوانان مسلمان بتوانند به راحتی و بدون نگران مبادرت به ازدواج نمایند و از این رهگذر سلامت و سعادت را برای خود و جامعه شان به ارمغان آورند.
حجت ارشدی،کارشناس ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی
شبکه تخصصی قرآن تبیان
منابع
1- قرآن کریم.
2- احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، جلد 3 صفحه 35.
3- احمد بن فیومی، مصابح المنیر، جزء اول صفحه 352 .
4- حجازی، سید جمال الدین، ازدواج در نظام آفرینش، 1370 انتشارات میقات.
5- حر عاملی، وسائل الشیعه، جلد 14 .
6- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن .
7- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، جلد 103 .
8- محمدی اشتهاردی، محمد، ازدواج و شیوه همسرداری از دیدگاه اسلام، 1378، انتشارات یوسف.
9- معین، محمد، فرهنگ فارسی، 1383، انتشارات معین.
10- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد 3، 1382، چاپخانه مروی.
11- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان، 1378، انتشارات مومنین.
