آیا رسم‌الخط قرآن، توقیفی است؟
آیا رسم‌الخط قرآن، توقیفی است؟ کتابت قرآن به شیوه رسم‌الاملاء جایز است؟ استفاده از رسمالمصحف، رجحان شرعی بر شیوه رسم‌الاملاء دارد؟ در آموزش عمومی قرآن ترجیحی برای استفاده از یکی از دو شیوه وجود دارد؟
پاسخ پر‌سش‌های یادشده و سوالات دیگری از دست درباره کتابت قرآن را از زبان «احمد حاجی‌شریف» معاون نظارت بر چاپ قرآن سازمان دارالقرآن الکریم بشنوید:
لطفا مخصری درباره تاریخچه کتابت قرآن کریم بفرمائید.
در قرون اول، دوم و بخشی از قرن سوم کتابت قرآن با خط کوفی صورت می‌گرفته و این خط با الفبای عربی متفاوت است، یکی از این تفاوت‌‌ها «الف» بلند است که در خط کوفی «الف» بلند به کار نمی‌رفته است.
علامت‌گذاری بر روی قرآن‌های به خط کوفی همواره مورد مخالفت علمای زمان قرار می‌گرفت که یکی از این مخالفان «ابوالأسود» بود ولی روزی او شنید که کسی آیه‌ای را غلط می‌خواند از این‌رو به فکر علامت‌گذاری قرآن کریم به خط کوفی آن زمان افتاد که باز هم برخی از علما با این علامت‌گذاری مخالفت می‌کردند؛ طولی نکشید که همه مخالفان دست از مخالفت برداشتند، زیرا به واقع عده‌ای قرآن را بدون علامت‌گذاری اشتباه می‌خواندند.
هیچ مصحفی در دنیا وجود ندارد که بگوییم آن را خلیفه سوم گردآوری کرده و در این خصوص تمام علمای شعیه و سنی اتفاق‌نظر دارند.
*دو گانگی در کتابت قرآن از چه زمانی ایجاد شد؟
در اواخر قرن سوم هجری، قرآن کریم از خط کوفی به خط رایج عربی برگردانده شد که به گفته مورخان حدود 220 هزار نسخه خطی از آنها امروزه موجود است و دوگانگی در کتابت قرآن کریم نیز از همین زمان آغاز شد ولی غالب این قرآن‌ها نیز به شیوه قرآن‌های متداول در ایران است نه قرآن‌های متداول در کشورهای عربی.
در کشورهای عربی چه رسم‌المصحف‌هایی متداول است؟
در سال 1337 هـ.ق «محمدعلی خلف الحسینی» شیخ‌المقارء‌المصر به همراه سه تن دیگر که یکی اهل لغت و در وزارت معارف مصر و دو تن دیگر از اساتید مدرسه ناصریه مصر بودند، طی نشستی در زمینه کتابت و علامت‌گذاری قرآن کریم به توافق می‌رسند که این قرآن در چاپخانه‌ای به نام امیری به چاپ برسد که در نتیجه این قرآن به «قرآن امیری» مصر معروف شد.
حدود 37 سال پس از چاپ قرآن امیری برخی از علمای مصر ایراداتی از لحاظ کتابت، علامت‌گذاری و رموز وقف بر آن وارد کردند و طی توافقاتی اصلاحات مورد نظر را انجام داده و شروع به چاپ آن کردند که پس از این اصلاحات، این کتابت «رسمالمصحف» نام گرفت و این همان قرآنی است که «عثمان‌طه» و دیگران از روی آن می‌نویسند.
در سال 1400هـ.ق رسمالمصحف مصری در کشور عربستان با تغییراتی جزیی به چاپ رسید، همچنین رسمالمصحف دیگری نیز وجود دارد که مربوط به شبه قاره است؛ یعنی هند و پاکستان و آسیای جنوب شرقی و کشورهایی از این دست، آنها نیز رسمالمصحف خاص خود را دارند که با رسمالمصحف عربستان متفاوت است.
کتابت رسمالمصحف در کشور مصر در زمان «ملک‌فۆاد» اول اتفاق افتاد که در آن زمان هم به صورت توافقی چاپ می‌شد و قرآن‌های دیگر که با خط افرادی چون «مصطفی نظیف»، «حامد العامری» و «امیر رشدی» کتابت شده بودند با تغییراتی به چاپ می‌رسیدند، امروز نیز در کشور مصر قرآن‌ها به همان صورت چاپ می‌شود.
آیا این کشورها با رسم الخط "عثمان طه" مشکل ندارند؟
«ابن‌خلدون» با دلایل بسیاری اثبات می‌کند که هیچ‌گونه الزامی بر محافظت از رسم‌الخط عثمانی وجود ندارد و افرادی چون «محمد عزت» و «ابوبکر باقلانی» هم چنین نظری دارند، همچنین دکتر صبحی صالح می‌گوید: عموم مردم عرب نمی‌توانند قرآن را با رسم‌الخط عثمانی بخوانند پس ضروری است قرآن مطابق با اصلاحات روز یعنی به صورت رسم‌الخط «قیاسی» نوشته شود.
از نظر مراجع عظام تقلید، کتابت قرآن چه حکمی دارد؟
نظر مراجع فعلی این است که قرآن باید طوری کتابت شود که مردم صحیح بخوانند، البته آیت‌الله جعفر سبحانی گفته‌اند که باید علمای آشنا به تفسیر این کار را انجام دهند که سازمان دارالقرآن الکریم طی 30 سال کار تحقیقاتی ابتدا زیر نظر «آیت‌الله خزعلی» و مرحوم «آیت‌الله معرفت» و اکنون نیز زیرنظر«آیت‌الله مکارم شیرازی» کتابت و تدوین را انجام می‌دهد.
اختلاف نظرها در کتابت قرآن از کجا ناشی می‌شود؟
در رسمالمصحف کلماتی چون کتاب، اصحاب و صالح به صورت کتب، اصحب، صلح نوشته می‌شود و کلماتی چون اسماعیل و اسحاق هم با الف بلند و هم با الف کوتاه نوشته می‌شوند ولی لقمان همیشه با الف بلند نوشته می‌شود و در این خصوص نظر آیت‌الله معرفت و مکارم شیرازی این است که باید با الف بلند نوشته شود، البته آیت‌الله معرفت همواره بر این تأکید داشتند لغاتی که با قرآن‌های جهان اسلام مغایرند مثل صلوة را با لام و الف ننویسیم و لغاتی از این دست که حدود هفت کلمه‌اند را با تحقیقات و اجماع با نظر اهل‌سنت تغییر دهیم.
نظر آیت‌الله معرفت در مورد کلماتی چون نباء و انباء که در نگارش آنها دوگانگی وجود دارد این است که صحیح آنها را بنویسیم.
این موضوع هیچ ربطی به رسمالمصحف ندارد، در سوره مۆمنون یا انبیاء آمده (قال ربّه) ابن‌کثیر این را (قل ربّه) خوانده و ما نیز به صورت قل نوشته‌ایم که در این خصوص بزرگان برای پرهیز از اختلاف نظر سکوت کرده‌اند.
آنگونه که کارشناسان مرکز طبع و نشر قرآن کریم معتقدند آیا کشورهای دیگر ما را به دلیل کتابت خاص قرآن، تحریف کننده قران نمی‌دانند؟
استدلال مرکز طبع و نشر این است که برخی کشورها ما را به خاطر شیوه کتابت، تحریف کننده قرآن می‌دانند و این در حالی است که تاکنون هیچ کشوری به خاطر نوع کتابت قرآن ما را تحریف کننده قرآن کریم ندانسته بلکه این موضوع به خاطر چاپ قرآنی بوده با خط عثمان‌طه به شیوه رسمالمصحف عربستان که در ایران به چاپ رسیده و هنگام مونتاژ دو آیه از آن جا افتاده بود و علت بیان موضوع تحریف از سوی برخی کشورها این بوده است.
دیدگاه مقام معظم رهبری دراین باره چیست؟ آیا نظر ایشان را هم جویا شده‌اید؟
در سال 1370 اعضای شورای قرآن سازمان تبلیغات اسلامی با رهبر معظم انقلاب دیداری داشتند. در این دیدار ایشان اشاراتی به قرآن عثمان‌طه داشتند و طی نامه‌ای به ما فرمودند: در این زمینه تحقیق کنید که آیا نظر اهل سنت را بپذیریم یا نپذیریم؛ همچنین در اسفندماه سال 1372 مقام معظم رهبری در خصوص چاپ قرآن مربوط به جمهوری اسلامی ایران فرمودند: «چه لزومی دارد که با رسم‌الخط طه‌عثمان حتماً باشد، اما ما آن رسم‌الخط را نوعاً معتبر نمی‌دانیم البته یک رسم‌الخطی هم چند وقت پیش دیده‌ام مربوط به حامد که ترکی، عربی، عثمانی است به نظرم چیز خوبی است» که این قرآن مانند قرآن‌های ایرانی است.
ما در سازمان دارالقرآن‌الکریم از بسیاری از مراجع چون حضرات آیات مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، صافی گلپایگانی، نوری همدانی، بهجت، مجتبی تهرانی، شبیری زنجانی استفتاء کرده‌ایم و سۆالات ما در این استفتائات به این صورت است، آیا رسم‌الخط قرآن امری توقیفی است؟ آیا کتابت قرآن به شیوه رسم‌الاملاء جایز است؟ آیا استفاده از رسمالمصحف در نگارش آیات رجحان شرعی بر شیوه رسم‌الاملاء دارد؟ در آموزش عمومی قرآن ترجیحی برای استفاده از یکی از دو شیوه وجود دارد؟
تمام مراجع مطلق بودن رسمالمصحف را امری اشتباه دانسته و شیوه رسم‌الاملاء را نیز روش مردودی ندانسته‌اند؛ ولی هنوز از دفتر مقام معظم رهبری پاسخی نرسیده است. امیدوارم پاسخ مقام معظم رهبری در این خصوص بیان و این بیانات فصل‌الخطاب این موضوع باشد.
خبرگزاری فارس(گزارش)
شبکه تخصصی قرآن تبیان(فرآوری گفتگو)
