گیلان

تاریخچه تقسیمات كشوری( گیلان)

ازدوران  باستان تا انقلاب اسلامی (1375)

سابقه تقسیمات كشوری ایران  به قرن پنجم پیش ازمیلاد مسیح ( دوره فرمانروایی سلسله هخامنشی ) میرسد . اولین تقسیمات كشوری، توسط داریوش اول ( 521 – 485 ق. م )  انجام گرفت ، كه قلمرو پادشاهی ایران شامل تمام منطقه خاورمیانه ، خاور نزدیك و آسیای مركزی بوده است .

داریوش اول این منطقه وسیع را به 30 قسمت بر مبنای حدود جغرافیایی و ویژگیهای  نژادی و قومی تقسیم و برای هر قسمت فرمانروا و حكمرانی به عنوان ( خشتروپان ) یعنی شهربان انتخاب كرد .

با توجه به كتبه های رسمی پادشاهان  پارس ، سرزمین كادوسیان و كاسپیان ( گیلان و دیگربخشهای  سواحل دریای خزر )جزو سرزمینهای تابع هخامنشیان نبوده است .

دیاكونوف  مورخ روس در كتاب «تاریخ ماد» می نویسد:  در اراضی نزدیكتر به كرانه دریای خزر و كاسپین  و نیمه سفلای  دره قزل اوزن ( سفید رود ) و نقاط شمالی تر آن ، پادشاهیهای كوچك وجود داشت و قبایلی در آنجا می زیستند كه مولفان عهد باستان بعدها ایشان را گلها و كادوسیان و غیره نامیدند.

پس ازهخامنشیان سلوكیان سرزمینهای  ایران را به 72 ساتراپ تقسیم كردند. ولی روشن نیست كه گیلان یكی ازساتراپی های هفتاد ودو گانه بوده یا نه ؟ اگربه قول ابن مقفع اعتماد كنیم سرزمین  گیلان نمی باید  جزء ساتراپهای مزبور باشد. زیرا ازآنچه وی در مقدمه « نامه تنسر» می نویسد، چنین برمیآید كه گیلان و طبرستان در عهد سلوكیان استقلال خود را بازیافته بودند.

در عهد اشكانیان در قلمرو سلطنت آنان دو نوع ایالت وجود داشت :

1-ایالاتی كه اطاعت از سلاطین داخلی داشتند و از شاهنشاهان اشكانی اسماًًً تبعیت میكردند.

2-ایالاتی كه مستقیما تابع حكومت مركزی شاهنشاه اشكانی بودند و برای هر یك ازآنها ازطرف

پادشاهان اشكانی، فرمانروا تعیین می گردید و تعداد آنها 18 ایالت بود .

لذا نمیتوان تردید داشت كه گیلان جزو ایالاتی بوده كه ازپادشاهان داخلی خود پیروی می كرده و تابع حكومت شاهنشاه اشك نبوده است .  در ابتدای دوران ساسانی،  سازمان كشور همچون دوران اشكانیان بود . ابن خردادبه در اثر مشهور خود «المسالك و الممالك »   لقب پادشاهان زمین راذكركرده و سپس تحت عنوانی دیگر، نام 33 تن از شاهان را بیان می كند ، كه نام گیلان شاه نیز در میان اسامی  پادشاهان به چشم می خورد . ازاین  نوشته چنین استنباط می گردد كه در آن دوران گیلان سرزمینی  مستقل بوده است .

سعید نفیسی، مولف « تاریخ تمدن ایران ساسانی »، معتقد است كه ایران در دوره ساسانیان از یك نوع دولت متحد یا كنفدراسیون تشكیل شده بود و هر یك  از این كنفدراسیونها حكمرانی مستقل داشته كه غالبا به نام سرزمین و نژادشان حكم شاه میافزودند ، و براین اساس سرزمینهای یاد شده(توسط ابن خردادبه واز جمله دیگران ) را یكی ازولایات مستقل و كنفدراسیون ایران می شمارد .

پس از انقراض ساسانیان و تسلط اعراب بر ایران، تقسیمات كشوری تا چند قرن در ایران مفهومی نداشت و پیوسته در معرض تغییر و تبدیل بود .

گیلان طی سه قرن با ایالات دیگر ایران كه تحت تسلط اعراب بودند رابطه ای نداشته و دارای استقلال بود .

ازقرن پنجم تا دوره مغول در ماخذ و منابع معتبر شرح قابل توجه و دقیقی در مورد حدود ، موقعیت و تقسیمات كشوری گیلان دیده نمی شود .

براساس  اطلاعات حمدالله مستوفی در «تاریخ گزیده »، ایران در عهد پادشاهان مغول شامل 20 بخش بوده و گیلان یكی از بخشهای 20 گانه  محسوب می شده است .

گرچه در این تقسیم بندی گیلان به عنوان استان بیستم ایران معرفی شده ولی نباید فراموش كردكه این سرزمین در دوره مغول نیزتابع حكومت مركزی نبوده و خطه مستقلی محسوب می شده است .

در عهد صفویه ، ایران به 4 والی نشین و 13 بیگلر بیگی نشین تقسیم شده بود. برطبق مدارك و ماخذ موجود ازجمله كتاب «نظام ایالات دوره صفویه » تالیف رهربرن ، گیلان در دوره مزبور یكی ازایالات چهارگانه ایران شناخته شده بود.

در دوره افشاریه وضع ایران ازنظر تقسیمات كشوری با دوران صفویه تفاوت زیادی نداشت .

قاجاریان تقسیمات كشوری را تغییر دادند . در دوره پادشاهی فتحعلی شاه كه مصادف با آغازقرن سیزدهم هجری بود كشور ایران به 15 ایالت و تعدادی ولایت تقسیم شدكه گیلان باوجود اهمیت فوق  العاده ای كه داشت درشمارایالت بزرگ ایران قرار نداشته و جزو ولایت درجه دوم بود .

5 ایالت بزرگ عبارت بودند از: خراسان ، آذربایجان ، كرمان ، فارس و خوزستان . یك سال پس از تصویب متمم قانون اساسی یعنی درسال 1325 هجری قمری قانون تشكیل ولایات و ایالات به تصویب سومین  دوره قانونگذاری مجلس شورای ملی رسید ، در ماده 2 قانون تعریف ایالت ، اسامی ایالات ایران چنین تعریف شده است :

«ایالت قسمتی از مملكت است كه دارا ی حكومت مركزی و ولایات حاكم نشین جزء است و فعلا منحصر به 4 ایالت است : آذربایجان ، كرمان و بلوچستان ، فارس و بنادر ، خراسان و سیتان »

« ولایت قسمتی ازمملكت است كه دارای یك شهر حاكم نشین و توابع باشد . اعم ازاین كه حكومت آن تابع پایتخت یا تابع مركزایالتی باشد » كه شامل 12 ولایت : استرآباد، مازندران ، گیلان ، زنجان ، كردستان  ، لرستان ، كرمانشاهان ، همدان ، اصفهان ، یزد ، عراق و خوزستان بود .

مولف كلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران می نویسد :

« درسال 1341 هجری قمری  (1302 شمسی) ایران دارای 8 ایالت به شرح ذیل بوده :

1-آذربایجان 2 – گیلان 3- مازندران 4 – استرآباد  5- خراسان ( ولایت شرقی ، تاسیسات قهستان و سیستان جزو آن محسوب می شدند) 6 – ایالت كرمان  كه مشتمل بر بلوچستان و مكران و بنادردریای عمان بود . 7 – فارس كه لارستان و كهكیلویه و بنادر خلیج فارس  ازمضافات آن بود . 8 – ایالت خوزستان.

ولایات دیگرشامل ولایت غربی ، لرستان ، كرمانشا هان ، كردستان و ولایات مركزی  كه ناحیه وسیع عراق عجم رادر بر می گرفت. هر ولایت مشتمل بر چند بلوك و هر بلوك مشتمل بر چند محال بود »

در آبان ماه 1316 بر اساس قانون تشكیل ایالات و ولایات ، ایران به استانهای شمال، غرب و جنوب و شمال غرب و شمال شرق  و مكران تقسیم شد . كه توابع استان شمال شهرستانهای  گیلان ، تنكابن ، مازندران گرگان ، تهران، قزوین ، قم و ساوه كاشان، اصفهان ، اراك (عراق)، گلپایگان و محلات، خمسه ، سمنان و دامغان بوده است.

و شهرستان گیلان شامل :

2- پهلوی ، چهار فریضه ، خمام ، گسكر.(مركز : بندرپهلوی )

3- رحمت آباد ، رودبار ، سیاهكل ، دیلمان ، عمارلو . (مركز : رودبار)

4 – لاهیجان ، رانكوه ، دهشال. (مركز : لاهیجان )

5- گرگانرود ، اسالم ، تالش .(مركز گرگانرود )

شكل تقسیمات سیاسی و اداری فوق چند ماهی بیش دوام نیاورد . و در 19 دیماه همان سال طی تصویب نامه ای تقسیمات كشوری به شكل استانهای یكم تا دهم تغییریافت و ایران به 10 استان  ، 49 شهرستان و 29 بخش تقسیم گردید .

استان یكم شامل شهرستانهای  مشروحه زیر بود :

1 – شهرستان زنجان 2 – شهرستان قزوین 3- شهرستان رشت ، شامل هشت بخش به نامهای:

رشت ، صومعه سرا ، رودبار، لاهیجان ، بندر پهلوی ، كوچصفهان ، خمام و لنگرود .4 –شهرستان ساوه 5 – شهرستان سلطان آباد 6- شهرستان شهسوار

كه با توجه به تغییرات ایجاد شده درسالهای 1317  ،20،23،24،26،29،36،38،39، در محدوده سیاسی – اداری استان یكم و با توجه به ماده 13 قانون  وظایف واختیارات استانداران ، نام استانها تغییریافت . و استان یكم به استان گیلان تبدیل شد .

در تاریخ 7 بهمن 1340 شهرستان اراك ، و 6 مرداد 1348 شهرستان زنجان ازاستان گیلان مجزا گردید .

انقلاب اسلامی تا مهر ماه سال 82

پس ازانقلاب  اسلامی در تاریخ 20 شهریور 1358 نام بندرپهلوی به بندر انزلی تغییریافت و نام روستای  زیده بالا از توابع بخش مركزی فومن به سردار جنگل تبدیل شد كه با توجه به تغییرات سالهای قبل(58) بالاخره استان گیلان در تاریخ 30/11/63 دارای 11 شهرستان ، 31 شهر، 22 بخش و 56 دهستان گردید  و پس ازآن  تا سال 1370 درتقسیمات گیلان تغییری حاصل نگردید .  لیكن درسال 1370 به بعد تقسیمات مزبور تغییر یافت و در آخرین بررسیهای حاضر تا پایان شهریور 1373 ،استان گیلان دارای 11 شهرستان ، 27 بخش ، 34 شهر ، 95 دهستان و 3043 آبادی بوده است.

براساس آخرین تقسیمات كشوری ، كه در مهر ماه سالجاری به دست ما رسیده، استان گیلان دارای 45 شهر، 43 بخش ، 109 دهستان ، 2892 آبادیمی باشد كه 2690 آبادی دارای سكنه و 202 آبادی خالی از سكنه است . به طور مفصل تفكیك شهرستان ، بخش و دهستان درنقشه فوق آمده است