آسیب‌شناسی قرآن در فضای مجازی
در گفتگو با مدیر شبکه تخصصی قرآن تبیان
مدیر شبکه تخصصی قرآن تبیان با بیان اینکه محتوای سایت‌های قرآنی، متناسب با استانداردها و زیرساخت‌های لازم فناورانه عرضه نمی‌شود، به آسیب‌ها و بایسته‌های حضور قرآن در فضای مجازی پرداخت.
به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه فارس، دعوت و تشویق عموم مردم جامعه به سوی آشنایی و انس با قرآن به تلاش همه جانبه مسئولان و فعالان جامعه قرآنی کشور نیاز دارد، با توجه به رشد روز افزون وسایل ارتباط جمعی، گسترش و توسعه روابط انسان‌ها بدون هیچ محدودیتی، فراتر از زمان و مکان رو به افزایش است.
از این رو لازم است تا آموزه‌های قرآن کریم نیز بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته و بتواند در فضای مجازی پاسخ‌گوی نیازهای نسل امروز باشد. لذا بر آن شدیم تا گفت‌وگویی را در خصوص «دلایل عدم حضور قرآن در فضای مجازی» با ابوالقاسم شکوری، مدیر شبکه تخصصی قرآن تبیان داشته باشیم که مشروح آن در پی می‌آید:
* حضور قرآن در فضای مجازی به چه معناست؟ و فضای مجازی تا چه حد توانسته به مباحث قرآنی بپردازد؟
- چنانکه مستحضرید در یکی دو سال گذشته، منشور توسعه فرهنگ قرآن به تصویب نمایندگان مجلس رسیده و به صورت ابلاغیه‌ای از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دستگاه‌های متولی امور قرآنی ابلاغ شد، با اینکه بحث ترویج قرآن در فضای مجازی در این منشور پررنگ دیده شده است اما این مهم، در عرصه عمل و اجرا، رهین توفیق نبوده است. شاید برگزاری اینگونه جلسات، مجالی مناسب باشد برای طرح این سؤال که با وجود اینکه نقشه راه مطلوبی در اختیار دستگاه‌های متولی قرار گرفته و به تصویب هم رسیده است اما چرا تا کنون برنامه‌های کوتاه مدت و بلند مدت آنها اجرایی نشده است؟
وزارت ارشاد یک مجموعه تابعی تحت عنوان «مرکز توسعه، هماهنگی و ترویج فعالیت‌های قرآنی کشور» دارد، این مرکز بیشتر، کار سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در حوزه علوم قرآنی را برعهده دارد. سال گذشته، شورای توسعه فرهنگ قرآنی با تشکیل کمیته و کارگروه‌های مشورتی، به جمع‌آوری طرح‌های کلان در حوزه قرآن پرداخت. کارگروه «قرآن و فضای مجازی» از جمله یکی از این کارگروه‌هاست.
یکی از چالش‌های بسیار جدی، عدم وجود سامانه آموزشی دوره محور است. یک زمانی سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشجویان سراسر کشور این کار را انجام داد و در وب سایت شهر قرآنی، درگاهی را با هدف ارائه سامانه آموزشی باز کرد که شروع خوبی داشت اما به دلیل عدم حمایت، فعالیتش ناقص رها شد.
اعضای کارگروه یادشده، طرح‌های مناسبی را پیشنهاد کردند که در صورت تصویب در شورای توسعه فرهنگ قرآنی، برای اجرایی شدن به دستگاه‌های متولی امور قرآنی ابلاغ شود که در نهایت، دو مجموعه طرح کوتاه مدت و بلند مدت در آنجا به تصویب رسید. ابتدا دوستانی که در آنجا حضور داشتند به ارائه تعاریفی از فضای مجازی پرداخته و گفتند وقتی سخن از فضای مجازی به میان می‌آید منظور ما به طور واضح و مشخص چیست؟ آیا فضای مجازی، صرفا شامل سایت‌ها و امور مبتنی بر وب است یا اینکه گیم‌نت‌ها و فعالیت‌های مختلف دیگری را نیز در بر می‌گیرد؟ جمع‌بندی نهایی این بود؛ آنچه که بیشتر مدنظر کار گروه قرآن و فضای مجازی قرار می‌گیرد سایت‌ها و نرم‌افزارهای موجود است که در حوزه قرآن ورود پیدا کرده و به صورت مجازی در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
مجموعا طرح‌هایی به تصویب رسید که در دو شاخه الف و ب تحت عنوان افزایش سهم قرآن و اهل بیت (ع) در توسعه و ترتیب فرایند انتشار محتوای صحیح دینی مبتنی بر آموزه‌های قرآنی در فضای مجازی بود. در واقع، این طرح‌ها حکم عملیات‌های اجرایی را داشت و حدودا 7 طرح به دست آمد.
محتوای سایت‌های قرآنی، متناسب با استانداردها و زیرساخت‌های لازم فناورانه عرضه نمی‌شود
* چه آسیب‌هایی در راستای حضور مباحث قرآنی در فضای مجازی وجود دارد؟ راهکارهای اجرایی افزایش سهم قرآن در فضای مجازی چیست؟
- به نظر بنده وقتی می‌گوییم قرآن در فضای مجازی، ذهن ما به چند سایت مادر معطوف می‌شود که برخی از آنها حکم مرجع را دارند و سایر سایت‌ها به کپی برداری از آنها می‌پردازند به طوری که شاید در ظاهر 200 سایت قرآنی داشته باشیم اما پس از بررسی‌ها درمی‌یابیم که عملا فقط 10 تا سایت، خوراک سایر سایت‌ها را فراهم می‌کند و این یکی از آسیب‌های جدی قرآن در فضای مجازی به شمار می‌رود.
اگر بخواهیم یک آسیب‌شناسی جدی در این راستا انجام دهیم باید گفت اکثر این سایت‌ها به روز نبوده و یا محتوای عرضه شده در آنها متناسب با استانداردها و زیرساخت‌های لازم فناورانه نیست. دیگر اینکه برخی پایگاه‌ها مانند سایت «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» دارای بانک‌های اطلاعاتی قوی و دایرة‌المعارف‌های موضوعی متعدد در حوزه قرآن است اما این مطالب که به صورت یک مجموعه غنی طراز اول روی سایت قرار گرفته، بیشتر برای افرادی که رویکرد پژوهشی دارند مناسب است و باید توجه داشت که عموم کاربران اینترنت، روی‌آورد پژوهشی صرف ندارند.
از این رو ما در راستای ترویج و توسعه به معنای تبلیغ قرآن در فضای مجازی فقط با چند پایگاه معدود مواجه هستیم، لذا وقتی در عملکرد آنها نیز دقیق می‌شویم متأسفانه مشاهده می‌شود که فعالیت آنها نیز تنها به انعکاس اخبار مرتبط با دستگاه‌های تابع خود محدود است. حتی امروز تنها پایگاه خبری قرآنی به نام «خبرگزاری ایکنا» صد در صد فعالیت‌های قرآنی ندارد از این رو در حیطه‌هایی وارد می‌شود که لزوماً قرآنی نبوده، اگرچه قرار بود فعالیت خبرگزاری ایکنا در راستای ترویج فرهنگ قرآن در فضای مجازی و انعکاس خبرهای مرتبط با قرآن باشد اما با نگاهی بر این سامانه، انبوهی از اخبار غیر قرآنی به چشم می‌خورد و این یکی از چالش‌های جدی خبرگزاری‌های تخصصی به شمار می‌رود.
عمده‌ترین اشکال در محتوای قرنی موجود در فضای اینترنت این است که اکثر این محتواها، تکراری، غیر استاندارد و بدون مجوز لازمند. سایت‌های محتواساز نداریم به دلیل اینکه کارشناس این سایت‌ها باید ضمن هزینه، منابع طراز اول را مطالعه کرده و نکته‌های قرنی را استخراج کند و این مستلزم طی کردن پروسه‌ای است و اغلب این کار انجام نمی‌شود
مرکز طبع و نشر و چاپ قرآن کریم ملک فهد، پایگاهی هدف‌دار در حوزه قرآن
* آیا خبرگزاری صد در صد قرآنی در جهان وجود دارد؟
- خیر، شاید در جهان اسلام تنها پایگاهی که حتی عنوان خبرگزاری ندارد اما منحصرا فعالیت‌های قرآنی انجام می‌دهد مرکز طبع و نشر و چاپ قرآن کریم ملک فهد باشد که خبرها و فعالیت‌های آن صد در صد قرآنی بوده و به هیچ وجه از این مسیر عدول نمی‌کند. بنابراین، قطعا خبرگزاری قرآنی که متناسب با نیاز روز و به شیوه‌های کار آمد به عرضه محتوای قرآنی و تولیدات قرآنی بپردازد، نداریم و این یک چالش بسیار جدی است.
هر فردی که قاری قرآن است لزوما نمی‌تواند مدیر موفقی در اداره یک وب سایت قرآنی باشد
* به نظر شما آیا متولیان سایت‌های قرآنی باید فعالیت‌های قرآنی داشته و یا از میان قاریان و حافظان باشند؟
-اینکه متولیان سایت‌های قرآنی، فعالیت‌های قرآنی داشته باشند خوب است اما ایده آل نیست؛ مدیر یک وبسایت قرآنی افزون بر دانسته‌های قرآنی، نیازمند تخصص‌های دیگری در حوزه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری نیز هست.
کارشناس قرآنی متخصصی که بایسته‌های فضای مجازی را بداند، نداریم
* آیا اصلا در فضای مجازی، متخصص قرآنی داریم یا خیر؟
- متخصص امور قرآنی در فضای مجازی، یعنی کسی که افزون بر دانسته‌های قرآنی، نسبت به ساز و کارهای فنی نیز آگاهی داشته باشد نه اینکه لزوماً برنامه‌نویس باشد اما دست‌کم تفاوت زبان PHP را با سایر زبان‌های برنامه نویسی بداند و اطلاعات لازم درباره اینکه با چه راهکارهای فنی می‌توان، ارتباط موثرتری با کاربر خود برقرار کند، را بداند. در موتورهای جستجو، برای اینکه سایتی زودتر از سایر سایت‌ها دیده شود باید خود را با استانداردهای بهینه‌سازی سایت تطبیق دهد اما تلقی ایجادکنندگان پاره‌ای از سایت‌های قرآنی این است که بالا آمدن سایت به معنای اتمام کار است در حالی که وقتی سایت باز می‌شود تازه ابتدای کار است. از این رو ما کارشناس متخصصی که در آنِ واحد به معارف و علوم قرآنی اشراف داشته باشد و بایسته‌های حوزه مجازی را نیز بداند، کم داریم!
محتوای سایت‌های قرآنی نمی‌تواند کاربران خود را اقناع کند
* پس به نظر شما مشکل ما فقط نبود کارشناس متخصص قرآنی در فضای مجازی است و به لحاظ ساختاری مشکلی نداریم؟
- خیر، ما حتی یک سامانه آموزشی استاندارد، مبتنی بر وب در اختیار نداریم. با توجه به فرمایش مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه ما باید جامعه قرآنی را به سمتی ببریم که شاهد تربیت 10 میلیون حافظ قرآن باشیم و یا اینکه ما باید نسلی را پرورش دهیم که حداقل یک میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشیم، این 10 میلیون حافظ قرآن، افق ایده‌آل ماست اما در حال حاضر تعداد حافظان قرآن بسیار اندک است و چون ما تا دست‌یابی به این عدد فاصله زیادی داریم لذا برخی تعریف را تغییر داده و بیان می‌کنند هر فردی که حداقل یک جزء از قرآن کریم را حفظ باشد جزو حافظان قرآن قرار می‌گیرد و این یعنی پاک کردن صورت مسئله!
امروز پایگاه‌هایی هستند که علاقمندند در فضای مجازی فعالیت کنند، اما به دلیل عدم برخورداری از نیروی انسانی متخصص و نیز نبود زیرساخت‌های لازم، منحرف شده و یا اینکه حمایت و پشتیبانی نمی‌شوند اینگونه سایت‌ها، در گذر زمان یا به خودی خود متوقف شده و یا اگر محتوایی را ارائه می‌دهند آنقدر مطلوب نیست که کاربران قرآنی را اقناع کند.
مأموریت شبکه تخصصی قرآن تبیان حمایت و شناسایی پایگاه‌های قرآنی است که در فضای وب متولد می‌شوند
* سایت تبیان تا کنون چه اقدامی در این راستا انجام داده است؟
-یکی از اقداماتی که ما در شبکه قرآن تبیان انجام می‌دهیم، شناسایی پایگاه‌های قرآنی است که در فضای وب متولد می‌شوند اگر مطابق با استانداردهای تبیان باشند آن را تحت پوشش اینترانت قرار می‌دهیم به طوری که برای دسترسی به آنها دیگر اتصال به اینترنت لازم نیست و حتی ما شبکه نخبگان قرآنی را نیز به این سیستم متصل کرده‌ایم.
در روش‌شناسی فعالیت‌های آیینی، تکرار نگاه یک خطای روشی است. این تکرار نگاه برای اکثر سازمان‌ها وجود دارد؛ متاسفانه تا عنوان می‌شود که طرح قرآنی ارائه کنید عموما طرح‌هایی پیشنهاد می‌شود که سازمانی دیگر در جایی دیگر، همان را ارائه کرده است و چون در جریان فعالیت‌های یکدیگر نیستند موازی‌کاری پیش می‌آید، لذا تأثیرگذاری لازم وجود نخواهد داشت.
«انگیزه» و «اخلاص» دو مسئله مهم و تعیین کننده در فعالیت‌های قرآنی
* به نظر شما مهمترین چالش موضوع حضور قرآن در فضای مجازی چیست؟
-در فعالیت‌های قرآنی، انگیزه و اخلاص، تعیین‌کننده هستند. یکی از چالش‌های بسیار جدی، عدم وجود سامانه آموزشی دوره محور است. یک زمانی سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشجویان سراسر کشور این کار را انجام داد و در وب سایت شهر قرآنی، درگاهی را مبنی بر ارائه سامانه آموزشی باز کرد که شروع خوبی داشت اما به دلیل عدم حمایت، فعالیتش ناقص رها شد.
6 اقدام برای تقویت مباحث قرآنی در فضای مجازی
* چه راهکارهایی را می‌توان برای تقویت حضور قرآن در فضای مجازی ارائه داد؟
- چند اقدام مناسب می‌توان در این زمینه عنوان کرد: نخست؛ تدوین سند چشم‌انداز مطلوب است. باید نقشه راه تدوین شود که خوشبختانه توسط وزارت ارشاد انجام شده و در دستور کار قرار گرفته و امیدواریم که هر چه زودتر عملیاتی شود از این رو داشتن نقشه راه به عنوان پیش‌نیاز فعالیت‌های قرآنی، یک ضرورت است که آسیب‌شناسی وضعیت موجود البته به صورت مشخص و متمایز را ممکن می‌سازد.
دومین اقدام؛ آسیب‌شناسی وضعیت موجود البته به صورت مشخص و متمایز است. اگر نگاهی تحلیل‌گرایانه نسبت به سایت‌های قرآنی داشته باشیم، درمی‌یابیم که یک سری از پایگاه‌ها، مرجع و مولد محتوا بوده و دیگران بیشتر استفاده کننده هستند که البته گاه بدون پردازش و استانداردسازی، اطلاعات را روی خروجی وبسایت خود قرار می‌دهند. پاره‌ای از معارف قرآنی در قالب کتاب یا بانک‌های اطلاعاتی نیازمند پردازش و ساده‌سازی‌اند چرا که رویکرد آنها پژوهشی است نه صرفا ترویجی! در حالی که نیاز کاربر عام اینترنت، چیز دیگری است. هزینه بالای استفاده از اینترنت و در عین حال سرعت پایین آن، باعث شده کاربر امروز، انگیزه و مجال مطالعه متون تخصصی و طویل را نداشته باشد.
پرهیز از موازی‌کاری سومین اقدام است. در روش‌شناسی فعالیت‌های آیینی، تکرار نگاه یک خطای روشی است. این تکرار نگاه برای اکثر سازمان‌ها وجود دارد؛ متاسفانه تا عنوان می‌شود که طرح قرآنی ارائه کنید عموما طرح‌هایی پیشنهاد می‌شود که سازمانی دیگر در جایی دیگر، همان را ارائه کرده است و چون در جریان فعالیت‌های یکدیگر نیستند موازی‌کاری پیش می‌آید، لذا تأثیرگذاری لازم وجود نخواهد داشت.
اکنون دانشگاه مجازی برای علوم حدیث شکل گرفته است، شاید یکی از دلایلی که انگیزه حدیث‌پژوهشی در فضای مجازی بیشتر است وجود همین دوره‌های آموزشی باشد که برای کاربران مجازی تاسیس شده و تحت نظارت و پشتیبانی قرار می‌گیرند بدین معنا که دانشجویان، گواهی‌نامه معتبری از وزارت تحقیقات دریافت می‌کنند. دریغ از یک دانشگاه، ما حتی یک مدرسه اینترنتی موفق در حوزه قرآن نداریم؛ در کشوری مانند لندن، عده‌ای از شیعیان اثنی‌عشری، پایگاهی را راه‌اندازی کرده‌اند که حدود 25 سال فعالیت مستمر در آموزش قرآن دارد.
در کشور ما برخلاف بعضی از کشورهای اسلامی دیگر، مرجع اجرایی مشخصی برای صدور گواهی‌نامه برای تائید متون مقدس قرآنی نداریم. سازمان دارالقرآن و وزارت ارشاد، روی چاپ قرآن نظارت می‌کنند اگر دیدند این قرآن اعراب‌گذاری، فونت و اصول نگارشی آن متناسب با استاندارد نیست آن را تایید نمی‌کنند در نتیجه چاپ نمی‌شود اما در فضای وب چی؟ هر کسی یک متنی از قرآن را از هر جایی که به دست آورده باشد روی سایت خود قرار می‌دهد و کسی نیست که بر آن نظارت کند. لذا یک نهاد این چنینی باید وجود داشته باشد و یا اینکه نهادهای موجود باید وظیفه جداگانه‌ای برای خود تعریف کنند و جزو رسالت‌های آنها قرار گیرد و یا اینکه یک دستگاه مستقلی برای این کار تاسیس شود.
چهارمین اقدام؛ حمایت از بلاگرهاست. وبلاگ محیط آماده‌ای است که کمک می‌کند تا افراد مختلف، ایده‌ها و افکار خویش را به مثابه یک روزنامه‌نگار انتشار دهند. وبلاگ آنقدر اهمیت دارد که به عنوان «کلمه قرن» انتخاب می‌شود؛ یعنی پرتکرارترین و مهمترین کلمه قرن. اهمیت این موضوع در ایران اندک است یعنی در حد سرگرمی، تبلیغ کالا و مواردی از این دست است.
رسالت‌ها و الویت‌های بلاگرهای ارزشی و مذهبی، اموری است که عمدتاً با فعالیت‌های قرآنی همسو نیست. می‌توان وبلاگ‌نویس‌های حرفه‌ای تربیت و وارد این فضا کرد به شرطی که از آنها حمایت شود.
روند تبدیل مواد متنی به مواد دیجیتال نیز یکی دیگر از عوامل است. عمده‌ترین اشکال در محتوای قرآنی موجود در فضای اینترنت این است که اکثر این محتواها، تکراری، غیر استاندارد و بدون مجوز لازمند. سایت‌های محتواساز نداریم به دلیل اینکه کارشناس این سایت‌ها باید ضمن هزینه، منابع طراز اول را مطالعه کرده و نکته‌های قرآنی را استخراج کند و این مستلزم طی کردن پروسه‌ای است و اغلب این کار انجام نمی‌شود در نتیجه می‌روند در اینترنت جستجو می‌کنند و مقالات قرآنی را تهیه می‌کنند و چون خود برای اولین مرتبه است که آن را دیده است فکر می‌کند که دیگر هیچ سایتی از آن استفاده نکرده است.
آخرین اقدام؛ پرداختن به ابعاد جهانی قرآن کریم است. امروز با توجه به رشد روزافزون اسلام در اقصی نقاط جهان، می‌بایست ابعاد جهان‌شمول قرآن را بیشتر ترویج دهیم.
منبع: خبرگزاری فارس
بازنشر: شبکه تخصصی قرآن تبیان
